گلستان در یک قدمی فاجعه فرونشست زمین

زنگ خطر بیخ گوش پایتخت

گروه جامعه- در حالی لایحه فرونشست زمین در نوبت رسیدگی صحن مجلس قرار گرفت که طی روزهای اخیر مسوولان و کارشناسان در مورد بحران فرونشست زمین یا ایجاد فروچاله در استان‌های مختلف هشدار داده‌اند. جمعه ۵ مرداد بود که در مسیر شمال به جنوب خیابان ولیعصر جنب میدان ونک، فرونشست ناگهانی که اصطلاحا به آن ریزش زمین هم گفته می‌شود، رخ داد که با توجه به شواهد سطحی از نوع فروریزش‌های طولی است. حالا دیگر زنگ خطر بیخ گوش پایتخت به صدا در آمده است. حتی شینا انصاری رییس جدید سازمان محیط‌زیست نیز در جدیدترین گفت‌وگوی خود پس از انتصاب به این سمت، فرونشست را یک «ابرچالش» توصیف کرده و گفته است که حل آن به همکاری بین ارگان‌های مختلف نیاز دارد. او در رابطه با فرونشست‌ها در کشور بیان کرد:« در این خصوص ما بحث آبخوان‌ها را داریم. مدیریت آبخوان‌ها به عهده وزارت نیرو است اما فرونشست زمین مساله محیط‌زیستی است. همه ارگان‌ها فرونشست را باید به عنوان یک ابرچالش پیگیری کنند. همه با همگرایی باید این مساله را حل کنند. دولت قبلی کار‌های خوبی انجام داده است و ما قطعا آنها را ادامه می‌دهیم. درباره مساله گرد و غبار چندین توافقنامه‌های بین‌المللی خوب امضا شده است. نیازمند نگاه جدی‌تر به دیپلماسی فعال محیط‌زیست هستیم. دیپلماسی محیط‌زیست یکی از بند‌های سیاست‌های ۱۵گانه مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۴ هم بود. باید این مساله را مدنظر داشته باشیم. مخصوصا باید با همسایه‌ها تعامل موثر کنیم. با حمایت وزارت خارجه نیز باید در بحث دیپلماسی آب پیش بریم.»
جواد محجوبی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای یزد نیز به ایجاد فروچاله‌هایی که قطر و عمق برخی از آنها به ترتیب به ۸۰ و ۴۰ متر می‌رسد در مناطقی از این استان اشاره و تاکید کرده است: «با توجه به اینکه این فروچاله‌ها به صورت ناگهانی ایجاد می‌شوند، توسعه آنها به مناطق مسکونی خطرناک است.» ایرنا نیز در گزارشی به بحران خشکسالی و تغییر اقلیم و همچنین استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی در «گلستان» پرداخته؛ چالش‌هایی که این استان را «در یک قدمی فاجعه فرونشست زمین قرار داده است» چرا که به گفته کارشناسان گلستان تنها استان کشور است که ۹۹‌درصد آب موردنیاز خود را از منابع آب زیرزمینی تامین می‌کند و این اتفاق در حال وقوع یک فاجعه است. این در حالی است که با وجود فرونشست ۲۰سانتیمتری، اصلاح و بهبود زیرساخت‌های استان گلستان مانند جاده، راه‌آهن، خطوط برق و … راه به جایی نخواهد برد و فرونشست زمین تمامی سازه‌های عمرانی استان را از بین خواهد برد.
کرمان، بحرانی‌ترین وضعیت را دارد
آنگونه که برخی کارشناسان می‌گویند مساله فرونشست زمین در ایران از دهه 50 آغاز شده، در دهه 70 شکل گسترده به خود گرفته و اخیرا به مرز بحران رسیده است. به گونه‌ای که متوسط میزان نشست سالانه زمین در کشور، 18سانتیمتر اعلام شده اما در برخی استان‌ها آمارها بالاتر است. به گفته علی بیت‌اللهی، رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، بحرانی‌ترین وضعیت را در این زمینه کرمان دارد که نرخ سالانه میانگین فرونشست زمین در این استان به بیش از ۳۰سانتیمتر می‌رسد. البته بعد از کرمان، به ترتیب استان‌های البرز، مرکزی، قم، خراسان رضوی، همدان، گلستان، تهران و آذربایجان شرقی، قزوین، فارس، اصفهان، آذربایجان غربی و سمنان قرار دارند که سالانه بین کمتر از 30 تا 11سانتیمتر فرونشست زمین را تجربه می‌کنند. این ارقام البته متوسط شرایط است و در برخی مناطق بیشتر می‌شود در حالی که فرهیختگان در این‌باره نوشته است: «طبق استاندارد جهانی، چهار میلیمتر فرونشست در یک سال، به معنای بحران است.»
زنگ خطر مهاجرت گسترده به دلیل فرونشست زمین
برخی کارشناسان هشدار می‌دهند ادامه این شرایط علاوه بر ایجاد خطر برای پایداری مناطق مسکونی و تاسیستات زیرساختی و همچنین افزایش احتمال وقوع سیل، ممکن است کشاورزی و تامین معاش را در منطقه‌ای غیرممکن کند یا با ایجاد ناامنی در سکونتگا‌ه‌ها، امکان ماندگاری مردم را از بین ببرد.
هم‌اکنون نیز آثار پدیده فرونشست خود را در عدم توانایی زمین برای نگهداشت آب در بسیاری از دشت‌های کشور و در نتیجه از بین رفتن پتانسیل تشکیل آب‌های زیرزمینی، ترک‌خوردگی یا کج‌شدگی در برخی ساختمان‌ها و ایجاد شکاف‌ روی ریل‌های قطار یا جاده‌ها نشان می‌دهد. کارشناسان تاکنون بارها در مورد احتمال آسیب پدیده فرونشست زمین به آثار تاریخی در استان‌های مختلف مانند فارس و اصفهان هشدار داده‌اند.
تداوم این شرایط به معنای احتمال مهاجرت گسترده است؛ خطری که به‌ویژه ساکنان دشت‌های مرکزی ایران را تهدید می‌کند. در روزهای اخیر، ایمان انتظام سلطانی، رییس گروه آب‌زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی هشدار داده است که تداوم وضعیت موجود در مورد فرونشست زمین و کاهش سطح آبخوان‌ها می‌تواند به مهاجرت گسترده جمعیتی در ایران مرکزی از جمله اصفهان، شیراز، کرمان و یزد منجر شود. همچنین پیشتر محمد درویش، فعال و کنشگر محیط‌زیست نیز گفته بود که اصفهان به‌زودی به دلیل فرونشست زیاد زمین و کم‌آبی باید تخلیه شود. به گفته او، در صورتی که روند کنونی فرونشست در این استان ادامه یابد، اصفهان در سناریوی خوشبینانه در سال ۱۴۱۸ و در سناریوی بدبینانه در سال ۱۴۰۹ باید تخلیه شود.
چرا زمین فرو می‌نشیند؟
اصلا فرونشست زمین چرا اتفاق می‌افتد؟ کارشناسان به دلایل مختلفی برای این پدیده محیط‌زیستی اشاره می‌کنند. حفر چاه‌های عمیق و برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، در صدر عوامل قرار دارد؛ اقدامی که به ویژه برای مصارف کشاورزی و البته در مواردی آشامیدنی انجام می‌شود. در عین حال، سدسازی بی‌رویه، الگوی نامناسب کشت، فعالیت‌های عمرانی و صنعتی نامتناسب با ظرفیت منطقه، نبود یا فرسودگی شبکه فاضلاب و بحران خشکسالی و تغییر اقلیم را نیز باید در فهرست دلایل فرونشست زمین قرار داد. بر همین اساس است که همه راه‌حل‌ها برای مقابله با شرایط موجود بر یک نکته تاکید دارند؛ پذیرش واقعیت‌های موجود در مورد کم‌آبی در کشور و تغییر الگوی کار و زندگی بر مبنای آن. به گونه‌ای که کشت محصولات یا ایجاد کسب‌و‌کارها در مناطق مختلف باید بر این اساس صورت گیرد که بار اضافی در زمینه مصرف آب بر منابع آبی وارد نشود. در واقع، نوع معیشت و میزان مصرف باید با توجه به این نکته تعریف شود که آب هست ولی کم است.
فرونشست یا فروچاله؟
هر چند این دو اصطلاح گاه در رسانه‌ها یا حتی کلام مسوولان به جای یکدیگر به کار می‌روند اما تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. ویکی‌پدیا فرونشست زمین را اینگونه تعریف کرده است: «اصطلاحی که اشاره به حرکت عمودی و رو به سمت پایین سطح زمین دارد و می‌تواند توسط فرآیندهای طبیعی، فعالیت‌های انسانی یا هردوی آنها رخ دهد.»
سایت اندیشکده ارزش نیز در تعریف این اصطلاح نوشته: «فرونشست عبارت است از فروریزش یا نشست سطح زمین که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد.» اما فروچاله؛ نوعی فرورفتگی در سطح زمین است که در اشکال بیضی و کروی ایجاد می‌شود. به عبارت دیگر، در پدیده فروچاله به‌طور حتم نیاز به ریزش سقف یک حفره زیرزمینی است و آثار آن را می‌توان به صورت واضح روی سطح زمین دید اما در پدیده فرونشست زمین، همه وسعت یک دشت درگیر می‌شود و در واقع آثار آن به وضوح قابل رویت نیست.
هر دوی این پدیده‌ها به نوعی به مساله بحران آب مرتبط هستند. «دشتی که دچار فرونشست شده است، به دلیل تراکم‌پذیری و فشردگی خاک و عدم نفوذ آب به داخل خاک، حاصلخیزی خود را از دست می‌دهد و خاکی که اجازه نفوذ آب را ندهد، عملا از دست رفته است.» به عبارت دیگر «فرونشست عمومی دشت‌ها به دلیل مصرف اضافی آب یا به بیان بهتر برداشت بی‌رویه از منابع آبی صورت می‌گیرد.»
پدیده فروچاله
در مورد فروچاله‌ها نیز به نوعی مساله مصرف بی‌رویه آب مطرح است. این پدیده زمانی نمایان می‌شود که «منابع آب، خاک و هوا»، بر اثر «عدم مدیریت منابع آب و خاک» با بحران روبه‌رو باشند. دشت کبودرآهنگ همدان، یکی از مناطقی است که با این پدیده درگیر شده و «در سال‌های اخیر وقوع فروچاله در دشت‌های این شهرستان، خسارت‌های چشمگیری را به زمین‌های کشاورزی و تاسیسات منطقه وارد کرده است.» بر این اساس آنچه اکنون در بسیاری از دشت‌ها و حتی برخی شهرهای کشور به صورت سالانه در حال وقوع است را باید «فرونشست زمین» دانست اما در مواقعی که به صورت ناگهانی زمین دهان باز می‌کند، آنچه نمایان می‌شود «فروچاله» است. هم فرونشست زمین و هم پدیده فروچاله، آسیب‌ها و خطرات زیادی دارند و برخی کارشناسان معتقدند که ایران فرصت کمی برای مقابله با این شرایط در اختیار دارد. اخیرا بیت‌اللهی، رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری گفت: «ما فقط ۵ تا ۱۰سال فرصت داریم، زیرا این پدیده مانند بیماری سرطان است که پیشروی می‌کند و زمانی ‌که به نقطه بی‌بازگشت برسد، دیگر هیچ اقدامی تاثیر نخواهد داشت.»
زنگ خطر جدی
محمد درویش، کارشناس محیط‌زیست در این‌باره به «جهان‌صنعت» گفت: با این موضوع فرونشست در دنیا امری تکرار شدنی است اما ایران یکی از بالاترین ناترازی‌ها را در سفره‌های آب زیرزمینی دارد و این رقم به ۱۵۰‌میلیارد متر‌مکعب رسیده است یعنی ایرانیان در طول چند دهه اخیر، ۱۵۰‌میلیارد متر‌مکعب بیشتر از آبی که وارد آبخوان‌ها شده است برداشت کرده‌اند.
وی افزود: باید به سرعت شیوه اقتصادی تولید را در کشور تغییر دهیم. ما براساس فروش و تاراج آب، تولید می‌کنیم و به صادرات محصولات کشاورزی، سیمان، فولاد و آهن افتخار می‌کنیم. تمام این موارد مجموعه‌ای از محصولات آب‌بر است». او همچنین به منابع طبیعی و اقتصادی دیگر کشور مانند انرژی خورشیدی و بادی اشاره کرده و بر ضرورت استفاده از این منابع برای بهبود وضعیت اقتصادی تاکید دارد.
درویش در پایان اظهار کرد: وسعت کشور امارات‌متحده عربی ۳۰‌هزار کیلومتر مربع کوچک‌تر از استان سمنان است اما در سال گذشته ۹۵۳‌میلیارد ‌دلار درآمد از تجارت غیرنفتی داشته است ولی کشور ما با این همه تنوع تنها ۳۶‌میلیارد ‌دلار صادرات نفت داشته است. ایران می‌تواند یکی از ثروتمندترین و مرفه‌ترین کشور‌های دنیا باشد به شرط اینکه مناصب مهم در اختیار نخبه‌ها قرار بگیرد.