20 - 09 - 2023
گرهی به نام زنجیره ارزش
«جهان‌صنعت»- «ده‌ها میلیارد دلار تفاهمنامه امضا شده که به زودی یک‌به‌یک به قرارداد تبدیل خواهند شد.« این خبر را مرتضی شاهمیرزایی مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی اعلام کرده است؛ در حاشیه نمایشگاه ایران‌پلاست که این روزها در تهران برقرار است، خام‌فروشی یکی از اتهامات پتروشیمی‌ها در یک دهه گذشته است. هرجا صحبت از توسعه این صنعت یا امتیازی ویژه برای توسعه صنایع پتروشیمی به میان می‌آید، مخالفان آن می‌گویند صنعتی که زنجیره ارزش ندارد و خام‌فروشی است، نباید در اولویت باشد، اما همین صنعتی که گاهی منتقدانش بدان تند و تیز انتقاد می‌کنند هم در دوران تحریم‌ها کمک‌حال اقتصاد ایران بوده و اگر صادرات محصولات پتروشیمی نبود، چرخ اقتصاد ایران لنگ می‌زد.
با این حال کارشناسان براین باورند که صنعت پتروشیمی ایران نیازمند یک استراتژی و مسیر حرکت است. درجایی که صنایع ایران از فقدان استراتژی توسعه صنعتی و به تبع آن فقدان استراتژی توسعه‌بخشی رنج می‌برند، این مشکل پیش روی صنعت پتروشیمی ایران هم هست.
علاوه‌بر این، امسال خوراک، همچنان چالش‌برانگیز است. ضعف عمده در قوانین و مقررات و از همه مهم‌تر مشخص نبودن متولی در این رابطه باعث شده که صنعت پتروشیمی در سرمایه‌گذاری‌های خود دست به عصا حرکت کند.مانع دیگر پیش روی این صنعت، تحریم‌هاست که باعث شده بازارهای صادراتی تنوع چندانی نداشته باشند. در حال حاضر بیش از ۸۰ درصد از محصولات پتروشیمی ایران به چین صادر می‌شود که هرگونه تغییر برنامه چین از خرید می‌تواند پتروشیمی ایران را دچار مشکل کند.مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی از وضعیت زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی که اخیرا منتشر کرده، می‌نویسد: بررسی مؤلفه خوراک صنعت پتروشیمی در قوانین و مقررات کشور، گویای آن است که بعد از اعمال قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل چهل‌وچهارم قانون اساسی مصوب ۱۳۸۶ از ابزار قیمت‌گذاری خوراک جهت تکمیل زنجیره ارزش در این صنعت به‌طور صحیح استفاده نشده است. در طول سالیان متمادی یکی از دغدغه‌های سرمایه‌گذاران برای انعقاد قراردادهای بلندمدت برای ورود به زنجیره ارزش، عدم اطمینان از تامین خوراک و قیمت آن و به تبع آن قیمت تمام‌شده محصول بود. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد، ضعف عمده مربوط به قوانین مصوب و شفاف نبودن نحوه تسری تخفیف خوراک در طول زنجیره ارزش، ابهام در قانون و برداشت‌های متفاوت از آن، نواقص در تدوین آیین‌نامه‌های مربوط بدون توجــه به روح حاکم بر قانون (تکمیل زنجیره ارزش) و مشخص نبودن متولی در زمان اجراست.براساس گزارش مرکز پزوهش‌های مجلس، مشخص نبودن متولی مدیریت خوراک‌های بین‌مجتمعی و تمرکز توسعه صنعت پتروشیمی برپایه خوراک گاز و سهم کمتر خوراک مایع در توسعه این صنعت، بستر تکمیل زنجیره ارزش در این صنعت و تنوع محصولات تولیدی را با محدودیت مواجه کرده است.
وعده‌های دور آقای معاون
معاون وزیر نفت اما امیدوار است با وجود همه موانع پیش روی صنعت پتروشیمی، با امضای ده‌ها میلیارد دلار تفاهمنامه‌ای که او از امضای آنها خبر داده زنجیره ارزش پتروشیمی تکمیل شود. شاهمیرزایی زمان مشخصی برای این وعده بلندپروازانه نداده، اما تاکید کرده است که مذاکرات خوبی با نمایندگان کشورهای مختلف برای سرمایه‌گذاری در هاب‌های جدید پتروشیمی انجام شده است.یکی دیگر از موانع پیش‌روی صنعت پتروشیمی، سرمایه‌گذاری است. هرچند در سال‌های گذشته به دلیل مشوق‌هایی که دولت‌ها برای توسعه این صنعت ارائه کردند، هم بازدهی سرمایه‌گذاری و هم تقاضا برای حضور در این صنعت بیشتر شده است. با این حال، مطابق با گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس ظرفیت‌های قانونی حمایت تامین مالی از بخش غیردولتی در تکمیل زنجیره ارزش ایجاد شده، اما عمده منابع مالی در نظر گرفته‌شده به دلیل محدودیت‌های مالی دولت، عملیاتی نشده است.
براساس آمار موجود در صنعت پتروشیمی تا انتهای سال ۱۳۹۹ به منظــور تحقق ۸۳/۵ میلیون تن ظرفیت اسمی تولید حدود ۸/۸۱ میلیارد دلارسرمایه‌گذاری شده است. نتایج نشان می‌دهد اتکای بخش غیردولتی در تامین مالی طرح‌ها استفاده از وام، تسهیلات دولتی و منابع ارزی خارجی بوده، اما در بخش دولتی مشکل این است که دولت به وعده‌های خود برای تامین منابع عمل نمی‌کند.شاهمیرزایی می‌گوید با کشورهای خارجی در زمینه احداث و صادرات خدمات فنی و مهندسی در زمینه پتروشیمی‌های فراسرزمینی در حال مذاکره هستیم. به گفته وی، با همکاری و سرمایه‌گذاری هلدینگ‌ها و شرکت‌های خصوصی، طرح‌های توسعه‌ای برای تکمیل زنجیره و ایجاد واحدهایی که محصولات جدید تولید می‌کنند، ایجاد شده است.به گفته وی، بسیاری از صنایع تکمیلی و پایین‌دستی برای تکمیل خوراک‌شان و توسعه در گذشته مشکلاتی از جمله تامین نقدینگی در ارزش داشتند. در این زمینه بی‌تفاوت نبوده‌ایم و از نزدیک کاستی‌ها را بررسی کردیم و مشاهده شد که بالغ بر ۶۳ درصد واحدهای فعال در صنایع تکمیلی مشکل تامین نقدینگی در گردش داشتند و برای اولین‌بار توانستیم ده‌ها‌هزار میلیارد تومان را از محل فروش اعتباری، تامین سرمایه در گردش کنیم.
راه عبور از خام‌فروشی
مرکز پژوهش‌های مجلس راه عبور از خام‌فروشی را مدیریت و قیمت‌گذاری هوشمند خوراک‌های بین‌مجتمعی، تدوین و تصویب قراردادهای استاندارد خوراک، توسعه پارک‌های شیمیایی در مناطق ویژه پتروشیمیایی و همجوار با واحدهای بالادستی (و نه به صورت شهرک‌های تخصصی دور از واحدهای مادر) و توجه به الزامات به‌کارگیری صحیح ابزارهای حکمرانی ازجمله معافیت‌های مالیاتی آن، عوارض صادراتی و صدور مجوزها در کنار قیمت‌گذاری خوراک ازجمله مهم‌ترین اقدامات برای تامین خوراک واحدهای میانی و توسعه زنجیره ارزش در صنعت پتروشیمی کشور اعلام کرده است.
با این حال فعالان این صنعت هم نظرات خود را دارند. به گفته آنان، هرچه دولت دخالت خود را در امور مربوط به این صنایع کمتر کند، این صنعت راه پیشرفت را سریع‌تر طی خواهد کرد.
فریبرز کریمایی قائم‌مقام انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی در این رابطه می‌گوید: از خلأ تنظیم‌گری و رگولاتوری رنج می‌بریم. یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌ها برای اطمینان از جلوگیری از انحصارات، نهاد رگولاتوری است و توصیه ما این است که مجلس در برنامه هفتم به‌طور ویژه ایجاد نهاد رگولاتوری در نظام صنعت نفت و پتروشیمی را دنبال کند.او اضافه می‌کند: یکی از مزیت‌های پتروشیمی این بود که اگر صادرات خوراک این صنعت تحریم شد، اما محصولات صادر می‌شود. صرف نظر از تحریم اگر تمام خوراک صنایع پتروشیمی صادر می‌شد فقط بر اساس قیمت‌های بین‌المللی از صادرات مواد خام، درآمد کسب می‌کرد و خام‌فروشی وحشتناکی اتفاق می‌افتاد، اما وقتی پتروشیمی وجود دارد، شرایط به نوع دیگری است. این صنعت سال گذشته که به دلیل شیوع کرونا بدترین سال از نظر قیمتی بود ۹ میلیارد دلار صادرات داشت.