چرخه تجارت غذا

تاریخ دقیق نخستین صادرات موادغذایی به‌طور مشخص به یک کشور خاص برنمی‌گردد زیرا تجارت موادغذایی به شکل محلی و منطقه‌ای از هزاران سال پیش وجود داشته است اما به‌طور کلی، اولین موارد تجارت بین‌المللی موادغذایی به دوران باستان و تمدن‌های بزرگ آن زمان بازمی‌گردد. صادرات صنایع غذایی به شکل امروزی که شامل تولید صنعتی، فرآوری، بسته‌بندی و توزیع بین‌المللی است، در قرن‌های 18 و 19 با گسترش انقلاب صنعتی و ظهور تجارت جهانی به شکل جدی آغاز شد. در این دوره، کشورهایی که تولیدات کشاورزی و صنعتی قابل‌توجهی داشتند، به‌تدریج توانستند موادغذایی فرآوری‌شده را به مقاصد مختلف جهانی صادر کنند.
اولین صادرات‌ صنایع غذایی به شکل مدرن
یکی از اولین کشورهایی که در اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 به‌طور رسمی و سازمان‌یافته صنایع غذایی فرآوری‌شده را به بازارهای بین‌المللی صادر کرد، بریتانیا بود. در دوران انقلاب صنعتی، بریتانیا به‌دلیل داشتن فناوری‌های نوین در تولید مواد غذایی و صنایع بسته‌بندی، نقش مهمی در صادرات موادغذایی ایفا کرد.
از بریتانیا به آمریکا و مستعمرات خود (قرن 18 و 19):
مواد‌غذایی کنسروی: اولین کنسروهای موادغذایی در اوایل قرن 19 در بریتانیا تولید شدند و به مناطق مختلف، از جمله آمریکا و مستعمرات بریتانیا (مانند هند و استرالیا) صادر شدند. این محصولات شامل گوشت‌های کنسروشده، سبزیجات و دیگر موادغذایی بودند.
چای و قهوه: بریتانیا از مستعمرات خود مانند هند و سریلانکا چای و ادویه‌جات را به سایر نقاط جهان، به ویژه اروپا و آمریکا صادر می‌کرد.
از آمریکا به اروپا (اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20):
گندم و محصولات کشاورزی: در اواخر قرن 19، آمریکا به یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان گندم و محصولات کشاورزی به اروپا تبدیل شد. آمریکا از فناوری‌های پیشرفته کشاورزی و بسته‌بندی استفاده می‌کرد تا محصولات خود را به‌صورت صنعتی صادر کند.
گوشت و محصولات گوشتی: آمریکا همچنین به صادرکننده بزرگ گوشت، به‌ویژه گوشت‌های فرآوری‌شده، به اروپا و آسیا تبدیل شد. این محصولات با استفاده از فناوری‌های نگهداری و حمل‌و‌نقل مدرن (مانند استفاده از یخچال‌های صنعتی) ارسال می‌شدند.
تحولات پس از جنگ جهانی دوم
پس از جنگ جهانی دوم، با توسعه فناوری‌های جدید در فرآوری و بسته‌بندی موادغذایی و رشد زیرساخت‌های حمل‌ونقل (مانند کشتی‌های باری و هواپیماهای باربری)، صادرات موادغذایی به شکل امروزی توسعه بیشتری یافت. در این دوره، کشورهای پیشرفته‌ای مانند آمریکا، کانادا و کشورهای اروپایی شروع به صادرات گسترده موادغذایی فرآوری‌شده کردند. برای مثال:
آمریکا صادرات گسترده‌ای از موادغذایی بسته‌بندی‌شده، فرآورده‌های لبنی، گوشت و محصولات کشاورزی به سراسر جهان داشت. فرانسه و ایتالیا نیز در حوزه صادرات مواد غذایی با ارزش افزوده بالا (مانند پنیر، شراب و محصولات گورمه) نقش مهمی ایفا کردند. می‌توان گفت که بریتانیا در قرن‌19 یکی از اولین کشورهایی بود که صادرات صنایع غذایی به شکل مدرن را آغاز کرد، به‌ویژه با صادرات مواد غذایی فرآوری‌شده مانند کنسروها. پس از آن، آمریکا به‌عنوان یکی از پیشروان صادرات مواد غذایی فرآوری‌شده در قرن‌20 به بازارهای جهانی معرفی شد. این نوع صادرات با رشد فناوری‌ها و زیرساخت‌های حمل‌ونقل و بسته‌بندی به شکل امروزی خود توسعه یافت. صادرات صنایع غذایی در ایران نقش مهمی در اقتصاد کشور دارد. صنایع غذایی یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصاد غیرنفتی ایران است. ایران به دلیل داشتن منابع طبیعی فراوان، اقلیم متنوع و تولید محصولات کشاورزی متنوع، پتانسیل بالایی در صادرات محصولات غذایی دارد. پسته، زعفران، خرما و خشکبار جزو مشهورترین اقلام صادراتی ایران هستند که به کشورهای مختلف ارسال می‌شوند. همچنین محصولات فرآوری‌شده همچون رب گوجه‌فرنگی، لبنیات، روغن‌های خوراکی، آبمیوه و نوشیدنی‌ها در زمره صادرات قرار دارند. کشورهای همسایه، به‌ویژه عراق، افغانستان، کشورهای حوزه خلیج فارس و همچنین چین و روسیه از مهم‌ترین بازارهای صادراتی ایران به‌شمار می‌روند. با این حال، محدودیت‌های ناشی از تحریم‌های بین‌المللی بر صادرات ایران تاثیر داشته و دسترسی به بازارهای جهانی را دشوار کرده است.
به نوشته «اقتصاد سبز آنلاین»، اما صادرات صنعت غذای ایران با چالش‌های بسیاری از جمله تحریم‌های اقتصادی، عدم توسعه صنایع بسته‌بندی و استانداردهای جهانی، عدم حمایت دولت‌، مشکلات برگشت پول حاصل از صادرات، پیمان‌سپاری ارزی و… مواجه است.
وضعیت صادرات ایران در زمینه کنسرو
صادرات کنسروهای غذایی از ایران بخش مهمی از صادرات صنایع غذایی کشور را تشکیل می‌دهد اما نسبت به پتانسیل بالای ایران هنوز جای کار دارد. با وجود توانایی در تولید مواد اولیه و زیرساخت‌های قابل قبول، صادرات کنسروهای ایرانی با چالش‌هایی روبه‌رو است. محصولات اصلی کنسرو صادراتی ایران شامل کنسرو ماهی تن، کنسرو رب گوجه‌فرنگی کنسروهای سبزیجات و حبوبات، کنسرو خوراکی‌های آماده است. بازارهای صادراتی این محصولات نیز کشورهای همسایه به‌ویژه عراق، افغانستان، پاکستان و کشورهای حوزه خلیج‌فارس آسیای میانه از جمله ترکمنستان، تاجیکستان و ارمنستان و کشورهای آفریقایی است.
همان‌گونه‌که گفته شد چالش‌ها در صادرات کنسرو تحریم‌های بین‌المللی کیفیت و بسته‌بندی رقابت با کشورهای منطقه مانند ترکیه و کشورهای دیگر مشکلات لجستیک و حمل‌ونقل است. صادرات کنسروهای ایرانی در وضعیت مناسبی قرار دارد اما هنوز می‌تواند با بهبود کیفیت، بسته‌بندی و تنوع محصولات، به بازارهای بزرگ‌تر و بین‌المللی دست یابد. تمرکز بر رفع مشکلات لجستیکی و تجاری و ارتقای زیرساخت‌های صادراتی می‌تواند نقش مهمی در بهبود وضعیت صادرات کنسرو ایران ایفا کند.
بیشترین حجم صادرات صنایع غذایی
کشورهای بزرگ صادرکننده صنایع غذایی معمولا دارای زیرساخت‌های قوی، تولیدات کشاورزی و صنعتی متنوع و توافقات تجاری بین‌المللی هستند. در این میان، اتحادیه اروپا و برخی کشورهای دیگر به‌عنوان بازیگران اصلی در این حوزه شناخته می‌شوند. در ادامه، کشورهایی که بیشترین حجم صادرات صنایع غذایی را دارند معرفی می‌شوند:
ایالات‌متحده آمریکا
حجم صادرات: ایالات‌متحده یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان محصولات کشاورزی و غذایی در جهان است. محصولات کشاورزی عمده‌ای مانند گندم، ذرت، دانه‌های سویا و گوشت از جمله مهم‌ترین اقلام صادراتی این کشور به شمار می‌روند.
بازارهای اصلی: چین، کانادا، مکزیک، اتحادیه اروپا و ژاپن.
محصولات اصلی: گوشت گاو، ذرت، دانه‌های سویا، گندم، محصولات لبنی و فرآورده‌های غذایی بسته‌بندی‌شده.
اتحادیه اروپا (کشورهایی مانند آلمان فرانسه، هلند و ایتالیا)
حجم صادرات: کشورهای عضو اتحادیه اروپا به عنوان یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان مواد غذایی در جهان شناخته می‌شوند. کشوری مانند هلند، به دلیل زیرساخت‌های پیشرفته در تولید و توزیع موادغذایی، به‌ویژه در حوزه محصولات کشاورزی و گلخانه‌ای، یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان موادغذایی است.
بازارهای اصلی: کشورهای داخل اتحادیه اروپا و همچنین آسیا، آمریکا و کشورهای آفریقایی.
محصولات اصلی: محصولات لبنی، گوشت، غلات، سبزیجات و میوه‌های تازه، محصولات فرآوری‌شده مانند شکلات، پنیر و نوشیدنی‌ها.
چین
حجم صادرات: چین به دلیل جمعیت زیاد و تولید گسترده، یکی از تولیدکنندگان بزرگ صنایع غذایی در جهان است. در سال‌های اخیر، چین به یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان محصولات فرآوری‌شده تبدیل شده است.
بازارهای اصلی: آسیا، اتحادیه اروپا، ایالات‌متحده و آفریقا.
محصولات اصلی: غذاهای دریایی، میوه‌ها و سبزیجات، محصولات فرآوری‌شده و خوراک‌های آماده.
برزیل
حجم صادرات: برزیل به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان کشاورزی در جهان، نقش مهمی در صادرات مواد غذایی دارد. این کشور در صادرات محصولات کشاورزی همچون سویا، شکر، قهوه و گوشت گاو پیشرو است.
بازارهای اصلی: چین، اتحادیه اروپا، کشورهای خاورمیانه و سایر کشورهای آسیایی.
محصولات اصلی: گوشت (به‌ویژه گوشت گاو و مرغ)، دانه‌های سویا، شکر، قهوه و آبمیوه‌های طبیعی.
هلند
حجم صادرات: هلند یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان محصولات غذایی به‌ویژه در حوزه محصولات کشاورزی است. این کشور از فناوری‌های پیشرفته کشاورزی برای تولید محصولات متنوع استفاده می‌کند.
بازارهای اصلی: کشورهای اتحادیه اروپا و کشورهای خارج از اروپا مانند چین و آمریکا.
محصولات اصلی: گل و گیاهان، محصولات گلخانه‌ای، لبنیات، تخم‌مرغ، گوشت و نوشیدنی‌های مختلف.
کانادا
حجم صادرات: کانادا یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان مواد غذایی در جهان است، به‌ویژه در زمینه غلات، گوشت و محصولات لبنی. این کشور در تولید گندم و محصولات غذایی مبتنی بر غلات پیشتاز است.
بازارهای اصلی: ایالات‌متحده، چین، ژاپن، و اروپا.
محصولات اصلی: گندم، گوشت، لبنیات، شکر و محصولات دریایی.
آرژانتین
حجم صادرات: آرژانتین یکی از صادرکنندگان بزرگ مواد غذایی در جهان، به‌ویژه در حوزه محصولات کشاورزی و دامی است. این کشور یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان گوشت و دانه‌های روغنی است.
بازارهای اصلی: کشورهای آسیایی، اتحادیه اروپا و خاورمیانه.
محصولات اصلی: گوشت، دانه‌های روغنی، شکر و محصولات لبنی.
روسیه
حجم صادرات: روسیه در سال‌های اخیر یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان غلات به‌ویژه گندم شده است. این کشور همچنین در صادرات ماهی و محصولات غذایی فرآوری‌شده فعال است.
بازارهای اصلی: کشورهای آسیایی، خاورمیانه و اتحادیه اروپا.
محصولات اصلی: گندم، روغن‌های خوراکی، ماهی و محصولات لبنی.
ایالات‌متحده، اتحادیه اروپا، چین و برزیل در صدر کشورهای صادرکننده صنایع غذایی در جهان قرار دارند. این کشورها به دلیل تولیدات متنوع کشاورزی، زیرساخت‌های پیشرفته و دسترسی به بازارهای جهانی، حجم بالایی از محصولات غذایی را به بازارهای بین‌المللی صادر می‌کنند.
اقدامات ایران برای رونق صادرات
برای رونق بخشیدن به صادرات ایران، به ویژه در شرایط تحریم‌ها و محدودیت‌های تجاری، مجموعه‌ای از اقدامات استراتژیک در سطح سیاستگذاری، زیرساختی و اقتصادی مورد نیاز است. این اقدامات می‌توانند به بهبود کیفیت محصولات صادراتی، دسترسی به بازارهای جدید و رقابت‌پذیری در سطح بین‌المللی کمک کنند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین راهکارها اشاره می‌شود:
تنوع‌بخشی به محصولات صادراتی
ایران به‌شدت به صادرات محصولات خاص مانند نفت، گاز، پتروشیمی، زعفران، پسته و خرما وابسته است. برای کاهش ریسک‌ها و وابستگی به بازارهای محدود، باید به تنوع‌بخشی در محصولات صادراتی توجه کرد:
توسعه صنایع فرآوری: افزایش ظرفیت تولید محصولات فرآوری‌شده (مانند مواد غذایی، دارویی و شیمیایی) می‌تواند ارزش افزوده بیشتری به صادرات کشور بدهد.
تکیه بر فناوری و نوآوری: محصولات مبتنی بر دانش و فناوری، مانند صنایع‌های‌تک و دانش‌بنیان، می‌توانند در بازارهای جهانی با مزیت رقابتی بیشتری روبه‌رو شوند.
بهبود زیرساخت‌های لجستیکی و حمل‌ونقل
یکی از مشکلات اصلی صادرات ایران، زیرساخت‌های لجستیکی ضعیف است. بهبود این زیرساخت‌ها می‌تواند هزینه‌های صادرات را کاهش دهد و به موقعیت رقابتی کشور در بازارهای جهانی کمک کند:
توسعه بنادر و خطوط کشتیرانی: سرمایه‌گذاری در بنادر و بهبود کشتیرانی، خصوصا در خلیج‌فارس و دریای خزر، می‌تواند ظرفیت صادرات کالاها را افزایش دهد.
ایجاد شبکه‌های حمل‌ونقل بین‌المللی: تقویت خطوط ریلی و هوایی برای صادرات به کشورهای همسایه و مناطق دیگر باعث تسریع در انتقال کالاها و کاهش هزینه‌ها می‌شود.
اصلاحات در سیاست‌های تجاری و تعرفه‌ای
تسهیل مقررات صادراتی: اصلاح فرآیندهای اداری و مقررات پیچیده در حوزه صادرات، مانند کاهش زمان صدور مجوزها و تسهیل امور گمرکی می‌تواند صادرکنندگان را تشویق کند.
ثبات در قوانین اقتصادی: ایجاد ثبات در سیاست‌های اقتصادی و ارزی کشور، از جمله نرخ ارز ثابت‌تر و پایدار، برای صادرکنندگان جذابیت بیشتری ایجاد می‌کند.
تعرفه‌های مناسب برای واردات مواد اولیه: کاهش تعرفه واردات مواداولیه موردنیاز صنایع صادرات‌محور می‌تواند به بهبود تولید داخلی و در نتیجه افزایش صادرات کمک کند.
حمایت مالی و بیمه‌ای از صادرکنندگان
بسیاری از صادرکنندگان ایرانی به دلیل نبود امکانات مالی و بیمه‌ای کافی نمی‌توانند به بازارهای بین‌المللی راه پیدا کنند. اقداماتی در این زمینه شامل موارد زیر است:
ایجاد صندوق‌های ضمانت صادرات: این صندوق‌ها می‌توانند ریسک‌های ناشی از ناپایداری مالی و سیاسی بازارهای بین‌المللی را پوشش دهند. وام‌ها و تسهیلات مالی: ارائه تسهیلات بانکی و وام‌های صادراتی با نرخ بهره پایین‌تر می‌تواند به صادرکنندگان کمک کند تا توانایی رقابت در بازارهای جهانی را افزایش دهند.
توسعه بازارهای هدف جدید
تعمیق روابط با کشورهای آسیایی و آفریقایی: کشورهای آسیایی (مانند چین، هند و کشورهای جنوب شرقی آسیا) و آفریقایی می‌توانند بازارهای هدف جدیدی برای محصولات ایرانی باشند. ایران باید از طریق توافقات تجاری و سرمایه‌گذاری‌های مشترک به این بازارها نفوذ کند.
افزایش همکاری‌های منطقه‌ای: با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک ایران، همکاری با کشورهای همسایه (مانند عراق، ترکیه و کشورهای حوزه خلیج‌فارس) از طریق ایجاد توافقات منطقه‌ای، می‌تواند ظرفیت صادراتی کشور را افزایش دهد.
بهبود کیفیت و استانداردهای محصولات صادراتی
رقابت در بازارهای جهانی نیازمند رعایت استانداردهای بین‌المللی است. برخی راهکارها در این زمینه عبارتند از:
ایجاد و ارتقای استانداردهای ملی و بین‌المللی: بهبود کیفیت محصولات از طریق رعایت استانداردهای جهانی و دریافت گواهینامه‌های معتبر بین‌المللی به افزایش اعتماد بازارهای خارجی به محصولات ایرانی کمک می‌کند.
سرمایه‌گذاری در بسته‌بندی و برندسازی: بسته‌بندی مناسب و برندسازی اصولی محصولات صادراتی می‌تواند جذابیت آنها را برای مصرف‌کنندگان بین‌المللی افزایش دهد.
تقویت دیپلماسی اقتصادی
گسترش توافقات تجاری دوجانبه: استفاده از دیپلماسی اقتصادی برای بستن توافقات تجاری دوجانبه با کشورهای مختلف، به ویژه کشورهای همسایه و شرق آسیا می‌تواند به کاهش محدودیت‌های تجاری کمک کند.
استفاده از دیپلماسی تجاری در رفع تحریم‌ها: ایران باید از ابزارهای دیپلماتیک خود برای کاهش یا رفع تحریم‌های اقتصادی استفاده کند تا بتواند به بازارهای جهانی دسترسی بهتری داشته باشد.