پیشرفت کند در مسیر ناپایدار

علی حسینی- در سال‌های اخیر، ایران با پدیده‌ای پیچیده و چندوجهی به نام «مهاجرت گسترده نیروی انسانی متخصص» مواجه شده است؛ پدیده‌ای که آثار آن نه‌تنها بر بافت اجتماعی و اقتصادی کشور سایه افکنده، بلکه به‌طور جدی آینده فناوری‌های نوین و روند پیشرفت علمی را تحت تاثیر قرار داده است. آمارهای رسمی و غیررسمی حاکی از آن است که روند مهاجرت نیروهای متخصص در ایران در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته است. طیف گسترده‌ای از این مهاجرت‌ها شامل دانش‌آموختگان دانشگاه‌های برتر، پژوهشگران، مهندسان فناوری اطلاعات، پزشکان و مدیران متخصص است.
دلایل این پدیده را می‌توان در دو بعد اصلی عوامل اقتصادی و عوامل غیراقتصادی دسته‌بندی کرد. کاهش ارزش پول ملی، تورم افسارگسیخته، رکود اقتصادی و پایین بودن دستمزدها ازجمله دلایل اقتصادی مهاجرت نیروی انسانی است. متخصصی که سال‌ها برای کسب مهارت و دانش تلاش کرده، هنگامی که می‌بیند درآمد و آینده شغلی‌اش متناسب با دانش و تجربه‌اش نیست، به ‌ناچار گزینه مهاجرت را به عنوان راهی برای بهبود کیفیت زندگی و امنیت شغلی انتخاب می‌کند.
تفاوت فاحش سطح درآمدها در ایران و کشورهای مقصد، یکی از اصلی‌ترین محرک‌های این مهاجرت‌ها به شمار می‌رود. تنها مسائل مالی باعث خروج نخبگان نمی‌شود. محدودیت‌های علمی، نبود آزادی‌های آکادمیک، عدم سرمایه‌گذاری کافی در تحقیق و توسعه و موانع اداری بر سر راه پیشرفت شغلی نیز در این میان نقش دارند.
بسیاری از متخصصان، به دلیل عدم دسترسی به تجهیزات به‌روز، زیرساخت‌های مناسب و ارتباطات بین‌المللی، خود را در یک مسیر بن‌بست علمی می‌بینند. از سوی دیگر، احساس ناامنی اجتماعی، نبود امید به آینده و نگرانی از بی‌ثباتی سیاسی، انگیزه افراد را برای ماندن در کشور کاهش می‌دهد.
پیامدهای مهاجرت بر فناوری و پیشرفت علمی در ایران
مهاجرت نیروی متخصص، یک شکاف عمیق در بدنه علمی و فنی کشور ایجاد می‌کند. در حالی که جهان به ‌سرعت به سمت فناوری‌های نوینی چون هوش مصنوعی، بلاکچین، اینترنت اشیا و زیست ‌فناوری پیش می‌رود، ایران نه‌تنها در این حوزه‌ها عقب می‌ماند، بلکه با کمبود نیروی انسانی ماهر برای توسعه همین فناوری‌ها نیز روبه‌رو است. یکی از اثرات جدی مهاجرت نخبگان، قطع زنجیره انتقال دانش است. دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان، زمانی شکوفا می‌شوند که یک جریان مستمر از افراد باتجربه و تازه‌نفس در آنها حضور داشته باشند. با خروج مداوم متخصصان، این زنجیره گسسته می‌شود و نسل‌های جدیدتر از تجربه و راهنمایی افراد باتجربه بی‌بهره می‌مانند. شرکت‌های فعال در حوزه فناوری‌های نوین برای بقا و پیشرفت به نیروهای خلاق، ماهر و به‌روز نیاز دارند. با مهاجرت این نیروها، بسیاری از پروژه‌های پیچیده یا به ‌کندی پیش می‌روند یا به ‌کلی متوقف می‌شوند. این مساله توان رقابتی شرکت‌ها را در سطح ملی و بین‌المللی کاهش می‌دهد و فرصت‌های سرمایه‌گذاری را از بین می‌برد. اقتصاد دانش‌بنیان یکی از ارکان اساسی توسعه پایدار در دنیای امروز است. این اقتصاد بر پایه نوآوری، تحقیق و فناوری بنا شده و بقای آن وابسته به حضور مستمر نیروهای انسانی متخصص است. مهاجرت نخبگان به معنای خشک شدن ریشه‌های این اقتصاد است و به همین دلیل مسیر رشد و توسعه کشور با چالش‌های جدی مواجه می‌شود.
فرصتی که در حال از دست رفتن است
ایران با وجود داشتن ظرفیت‌های علمی قابل‌ توجه در بهره‌گیری از فناوری‌های نوین با موانع متعددی روبه‌رو است. مشکلات ساختاری مانند تحریم‌ها، کمبود سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه (R&D) و نگاه سنتی به اقتصاد، مانع شکوفایی فناوری‌های پیشرفته شده است. در این میان، کمبود نیروی انسانی متخصص به این چالش‌ها دامن می‌زند. به عنوان مثال، در حوزه هوش مصنوعی که یکی از پیشران‌های اصلی فناوری در جهان است، ایران دانش نظری قابل ‌قبولی دارد اما در زمینه پیاده‌سازی عملی و کاربردی این فناوری، به دلیل کمبود متخصصان، شکاف چشمگیری با کشورهای پیشرو دارد. بسیاری از مهندسان نرم‌افزار، متخصصان یادگیری ماشین و پژوهشگران این حوزه، یا مهاجرت کرده‌اند یا در فکر ترک کشور هستند. در حوزه بلاکچین و فناوری‌های مالی (فین‌تک) نیز ضعف زیرساخت‌های قانونی و خروج نیروهای انسانی توانمند باعث شده ایران نتواند جایگاه مناسبی در این اکوسیستم جهانی پیدا کند. شرکت‌های استارتاپی فعال در این زمینه نیز به دلیل فقدان نیروهای مجرب، با بحران جذب و نگهداشت نیرو مواجه‌اند. برای حل این بحران پیچیده، اقدامات چندوجهی لازم است. دولت، دانشگاه‌ها و بخش خصوصی باید به‌ صورت هماهنگ و منسجم عمل کنند. افزایش حقوق و مزایای متخصصان، ارائه تسهیلات مسکن و بهبود شرایط کاری نیز می‌تواند انگیزه ماندن را تقویت کند. از طرفی فراهم کردن امکان حضور پژوهشگران در پروژه‌های جهانی، باعث می‌شود افراد به دانش روز دسترسی داشته باشند و نیاز به مهاجرت را کمتر حس کنند.
مهاجرت گسترده نیروی انسانی متخصص در ایران، دیگر یک پدیده مقطعی یا گذرا نیست، بلکه به معضلی ساختاری تبدیل شده که به ‌صورت مستقیم و غیرمستقیم، آینده علمی، فناوری و اقتصادی کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این بحران زمانی پیچیده‌تر می‌شود که بدانیم ایران در برهه‌ای قرار دارد که فناوری‌های نوین، همچون هوش مصنوعی، بلاکچین، زیست ‌فناوری، اینترنت اشیا و فین‌تک، به موتور محرکه توسعه جهانی بدل شده‌اند. در چنین شرایطی، کمبود نیروی متخصص، نه‌تنها مانع از پیشرفت در این حوزه‌ها می‌شود، بلکه به کاهش رقابت‌پذیری کشور در سطح بین‌المللی و تضعیف اقتصاد دانش‌بنیان می‌انجامد. آنچه این وضعیت را بحرانی‌تر می‌کند، گسست میان دانش نظری و پیاده‌سازی عملی فناوری‌هاست. ایران همچنان ظرفیت علمی قابل‌ توجهی دارد و در برخی حوزه‌ها به تولید دانش می‌پردازد اما به دلیل خروج مداوم نخبگان و نبود زیرساخت‌های لازم، این دانش به محصول و فناوری کاربردی تبدیل نمی‌شود. بنابراین با پدیده «فرار مغزها» و همزمان «رکود فناوری» مواجه هستیم؛ ترکیبی خطرناک که مسیر پیشرفت کشور را به ‌شدت کند کرده است. رفع این بحران تنها با تمرکز بر یک بعد ممکن نیست. بهبود وضعیت اقتصادی، ارتقای جایگاه علمی و ایجاد انگیزه‌های اجتماعی و حرفه‌ای باید همزمان صورت گیرد. افزایش حمایت مالی از پژوهشگران، تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان، گسترش همکاری‌های علمی بین‌المللی و از همه مهم‌تر، ایجاد امید و اعتماد در جامعه علمی کشور می‌تواند روند مهاجرت را کند و حتی بازگشت نخبگان را تسهیل کند.
نیروی انسانی متخصص بزرگ‌ترین سرمایه یک کشور است؛ سرمایه‌ای که اگر از آن غفلت شود، نه‌تنها فرصت‌های کنونی از دست می‌رود، بلکه شکاف فناوری و علمی با جهان، روزبه‌روز عمیق‌تر خواهد شد. ایران برای رسیدن به جایگاه شایسته خود در عرصه فناوری‌های نوین، چاره‌ای جز اتخاذ رویکردی هوشمندانه، همه‌جانبه و آینده‌نگر ندارد. همین امروز باید اقدامات عملی آغاز شود چراکه هر تاخیر به معنای اتلاف بیشتر استعدادها و عقب‌ماندگی مضاعف خواهد بود.