هویت‌زدایی از آیین‌های باستانی

نادر نینوایی- براساس خبری که دو روز پیش در رسانه‌ها اعلام شد، به موجب تصویب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، نام دو آیین کهن ایرانی «شب یلدا» و «چهارشنبه‌‌سوری» در تقویم تغییر کرد.
آنطور که در این خبر مطرح شده بود، براساس تصویب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، از سال ۱۴۰۳ دو آیین ایرانی «شب یلدا» در آخرین شب آذرماه، به‌عنوان «روز ترویج فرهنگ مهمانی و پیوند با خویشان» و سه‌شنبه آخر سال که زمان برگزاری آیین باستانی چهارشنبه‌‌سوری است، به‌عنوان «روز تکریم همسایگان»، در تقویم رسمی کشور ثبت می‌شود.
این تصمیم شورای‌عالی انقلاب فرهنگی واکنش‌های زیادی را در پی داشت؛ کمی بعد البته شاید در واکنش به اعتراضات و انتقادات مطرح‌شده، دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی کشور در اطلاعیه‌‌ای با تکذیب حذف دو مناسبت ملی از تقویم رسمی کشور اعلام کرد: «نه‌تنها هیچ مناسبتی حذف نشده، بلکه در کنار عنوان شب یلدا، یک مضمون فرهنگی ترویجی یعنی فرهنگ مهمانی و پیوند با خویشان که از ارکان زیست خانواده ایرانی می‌باشد، به تقویم ملی اضافه شده است.»
حتی اگر بپذیریم که نام این دو مناسبت آیینی و باستانی کشور حذف نشده و صرفا نام‌های جدیدی به آن اضافه شده و از ابتدا هم همین منظور وجود داشته است، باز هم باید گفت که این افزودن نام‌های جدید به آیین‌های باستانی و ریشه‌دار در تقویم رسمی کشور مطلوب نبوده و می‌تواند موجب کمرنگ جلوه دادن این آیین‌های ریشه‌دار و تاریخی شود.
حجت‌الله مرادخانی پژوهشگر و مدرس دانشگاه در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» ضمن انتقاد از مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، سیاست دوگانه وزیر میراث فرهنگی را نیز مورد نقد قرار داد. مرادخانی با اشاره به اینکه ضرغامی یکی از اعضای شورای‌عالی انقلاب فرهنگی بوده، بر نقش وزیر در مصوبه اخیر تاکید داشته و انتقاد ضرغامی به مصوبه را در حکم نعل وارونه زدن ارزیابی کرد.
مشروح مصاحبه مرادخانی پژوهشگر و مدرس دانشگاه با «جهان‌صنعت» در پی می‌آید.
مصوبه اخیر شورای‌عالی انقلاب فرهنگی درخصوص افزوده شدن نام‌هایی برای شب یلدا و چهارشنبه‌سوری در تقویم رسمی کشور با نقدهای زیادی روبه‌رو شده است. شما این مصوبه را چطور می‌بینید؟
در برهه زمانی خاصی که بسیاری از کشورهای همسایه با احیای سنت‌های قدیمی خود یا با سندسازی در تلاش هستند برای خودشان میراث ناملموس بسازند و فرهنگ خود را به عنوان یک فرهنگ غنی‌تر به جهانیان معرفی کنند، عالی‌ترین شورای فرهنگی کشور در میان سکوت سایر متولیان فرهنگی کشور دست به حذف یا افزودن نام‌های جدید برای دو آیین کهن و باستانی و فرهنگی ایران می‌زند.
پیامدها و تبعات این مساله هم به لحاظ ملی و هم از جهت از دست رفتن سرمایه‌های اجتماعی و البته از منظر بازخورد منفی بین‌المللی برای کشور غیرقابل انکار است. در این میان یا وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به عنوان متولی میراث ناملموس کشور در این مصوبه به حساب نیامده است یا از تصویب این مصوبه خبر داشته و با آن موافق بوده است. به نظرم در حال حاضر نیز این ژست مخالفت یا انتقادی که آقای وزیر(عزت‌الله ضرغامی) گرفته‌اند صرفا جهت تلطیف فشار افکار عمومی است.
تصمیم اتخاذشده از سوی شورای‌عالی انقلاب فرهنگی را چطور ارزیابی می‌کنید؟ چه نقدهایی به این تصمیم وارد است؟
به نظرم نکته مهمی که وجود دارد این است که شورای‌عالی انقلاب فرهنگی به جای موضع‌گیری درخصوص مقوله مهمی همچون جایگاه ضعیف عرصه فرهنگ در لایحه برنامه هفتم توسعه، چرا تصمیم به چنین تغییراتی گرفته است.
فراموش نکنیم در سال ۱۴۰۰ شورای‌عالی انقلاب فرهنگی با همکاری سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور پروژه‌ای برای وضعیت‌شناسی فرهنگی کشور نوشتند تا آن پروژه در اختیار دولت و سازمان مدیریت قرار گیرد و مبنای نگارش احکام برنامه هفتم توسعه شود.
درواقع انتظار این بود با مدنظر قرار گرفتن این پروژه و متن وضعیت‌شناسی آن شاهد نگارش احکام تقویت‌کننده‌ای برای کشورمان در متن برنامه هفتم توسعه باشیم. با انتشار لایحه برنامه هفتم توسعه، اما مشخص شد آن وضعیت‌شناسی که شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۴۰۰ ارائه کرده بود، اصلا مورد توجه قرار نگرفته است و برخی بنابر سلیقه خود احکام برنامه هفتم توسعه را نوشته‌اند. چه خوب بود که شورای‌عالی انقلاب فرهنگی نسبت به این ظلم به حوزه فرهنگ ورود کرده و آن را نقد و مداخله کند و باعث هویت‌زدایی از تقویم رسمی کشور و هویت‌زدایی از دو عنوان میراث ناملموس کشور در عرصه جهانی نشود. به نظرم وضعیت فعلی را به چیزی به جز خودزنی نمی‌توان تعبیر کرد.
مواضع وزارت میراث فرهنگی و شخص وزیر میراث فرهنگی به موضوع را به عنوان متولی میراث ناملموس کشور چطور می‌بینید؟
در خصوص مواضع وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و شخص آقای ضرغامی باید عرض کنم موضع‌گیری وزیر درخصوص حواشی مطرح‌شده درخصوص تغییر نام شب یلدا و آیین چهارشنبه‌سوری یا حتی اضافه شدن نام‌هایی به آنها، به نظرم بیشتر شبیه به نعل وارونه زدن بود. به هر روی، آقای ضرغامی عضو شورای‌عالی انقلاب فرهنگی است و در واقع با حضور ایشان این مصوبه انجام و ابلاغ شده است و قاعدتا در جریان بوده‌اند. حال زمانی که حواشی ماجرا به رسانه‌ها کشیده شده است یک توئیتی هم زده‌اند و گفته‌اند، برخی خواص از شادی مردم راضی یا خوشحال نیستند. سوال اینجاست ایشان که به قول خودشان باسابقه‌ترین فرد در کابینه برای عضویت در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی هستند و در چند دوره اخیر در این شورا حاضر بوده‌اند و متولی میراث ناملموس کشور نیز هستند، باوجود حضورشان در شورا چطور یک‌چنین مصوبه‌ای در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی شکل می‌گیرد.
این ماجرا و این نعل وارونه زدن متاسفانه در مورد آقای ضرغامی در مدت وزارت‌شان بسیار تکرار شده و می‌بینیم که در چهار یا پنج ماه اخیر ایشان به بحث دستشویی و کلیدواژه سرویس بهداشتی پرداخته و درخصوص آن صحبت کرده، توئیت زده و ویدئو منتشر کرده، اما درخصوص وظایف سازمانی خود موضع‌گیری نداشته است.
به نظر می‌رسد این موضع‌گیری‌های گاها انتقادی ایشان بیشتر بازی با افکار عمومی و نعل وارونه زدن باشد تا اینکه نگاه و انتقاد واقعی درخصوص این قضایا داشته باشد.
در کشورهای جهان و خصوصا در منطقه شاهد آن هستیم که دولت‌ها عموما به دنبال مطرح کردن میراث ناملموس و مناسبت‌های آیینی و باستانی به نام کشورشان هستند. به نظر شما در ایران نوع نگاه چگونه است؟
این اتفاق در کشور ما که یک سرزمین غنی از نمادها و آیین‌های فرهنگی است، در دهه‌ها و سال‌های اخیر برعکس بوده و مصداق آن هم همین اقدام شورای‌عالی انقلاب فرهنگی است که حدود یک ماه قبل در جلسه‌ای با عنوان تعیین مناسبت‌های جدید برای درج در متن و تقویم رسمی کشور برگزار شده است.
در جلسه‌ای که وزیر میراث فرهنگی نیز یکی از اعضای این شوراست، هشت مناسبت را برای ثبت‌شدن در تقویم رسمی کشور تصویب کردند و اواسط آبان امسال با امضای رییس‌جمهوری ابلاغ شده است. در این هشت عنوان دو تغییر نام هم می‌بینیم که بسیار حائز توجه است؛ یکی تغییر نام یا اضافه شدن نام «ترویج فرهنگ مهمانی و پیوند با خویشان» به آیین باستانی «شب یلدا» در تقویم رسمی بوده و دومی هم اضافه شدن نام «روز تکریم همسایگان» در کنار یا به جای «چهارشنبه‌سوری» بوده است. یعنی دو آیین بسیار کهن و شناخته‌شده ایران با این مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی به نوعی هویت‌زدایی شده‌اند.
در سال‌های اخیر برخی از کشورهای همسایه مرتب ادعاهایی برای تصاحب میراث ناملموس ایرانیان مطرح کرده‌اند. فکر می‌کنید این مصوبه اخیر شورای‌عالی انقلاب فرهنگی نمی‌تواند این جریان را تشدید کند؟
به نظر می‌رسد این مقوله در سال‌های آتی مورد سوء‌استفاده برخی کشورهای همسایه قرار گیرد و آنها با اشتیاق هرچه بیشتر در راستای تصاحب نمادهای فرهنگی، میراث ناملموس و شخصیت‌های فرهنگی ایران عمل کنند. این اتفاق درخصوص نگارگری ایران، ثبت خوشنویسی، تار ایرانی و موارد دیگر افتاده است. فقط برخی از این موارد در رسانه‌ها برجسته می‌شوند و متاسفانه در بسیاری از موارد افراد مطلع برای منافع شخصی سکوت می‌کنند تا نکند به خاطر انتقاد از وزارت میراث فرهنگی پروژه‌ای از آنها گرفته شود.
از سوی دیگر با تغییر یا اضافه شدن نام دیگر در کنار شب‌یلدا ممکن است پرونده جهانی یلدا و همچنین امکان ثبت مستقل چهارشنبه‌سوری به عنوان یک عنصر فرهنگی ناملموس ایران در فهرست یونسکو با چالش‌های جدی مواجه شود. فراموش نکنیم که ساخت ارگ جهان‌نما توسط شهرداری اصفهان در دهه ۱۳۸۰ هم چالش‌هایی را رقم زد و موجب شد یونسکو رسما اعلام کند اگر این ساختمان تخریب نشود نقش جهان را از فهرست جهانی خارج می‌کند. درخصوص یلدا و چهارشنبه‌سوری نیز ممکن است این اتفاق بیفتد و ثبت آنها در یونسکو با مخاطره مواجه شود و بار دیگر با مشکل مواجه شویم.
شما درخصوص عملکرد وزیر میراث فرهنگی درخصوص حواشی مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی از عبارت نعل وارونه استفاده کردید. مشخصا منظورتان از به کار بردن این عبارت چیست و فکر می‌کنید چه نقدی بر عملکرد وزیر کنونی میراث فرهنگی کشور وجود دارد؟
آقای عزت‌الله ضرغامی به عنوان وزیر میراث فرهنگی و متولی این میراث و همچنین عضو شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در تغییر نام‌ها یا اضافه شدن نام‌ها که مصوب و ابلاغ شده، شخصا حضور داشته‌اند، اما مشخص نیست چرا بعد از آنکه این خبر در رسانه‌ها منعکس شده یعنی حدود
یک ماه پس از این تصویب تنها واکنش‌شان یک پست کوتاه در شبکه اجتماعی ایکس بوده است.
آیا تغییر یا کمرنگ شدن نام دو آیین کهن، مردمی و انسان‌دوستانه و نوع‌دوستانه مثل
«شب یلدا» و «چهارشنبه‌سوری» که در راستای ترویج شادی و نشاط اجتماعی در جامعه است حائزاهمیت نبوده که آقای وزیر به آن واکنش نشان دهد. به نظر شما آیا این اتفاق مهم بوده یا وضعیت دستشویی مسجدی در تاجیکستان یا سرویس بهداشتی در استان فارس مهم بوده که درخصوص آنها صحبت کرده‌اند. به نظرم این سوالی است که ایشان باید پاسخش را به افکار عمومی بدهند.