همسایه رفیق یا رقیب

گروه انرژی- فقط روسیه نیست که نفت و فرآورده‌های صنعت نفت را ارزان می‌فروشد، عراق هم به رقیب دیگری برای صنایع پایین‌دستی نفت تبدیل شده است. سرعت این کشور در توسعه صنایع پالایشگاهی و پایین‌دست نفت آنچنان بالاست که خیلی دور نیست که در بازارهای صادرات پایین‌دست به رقیبی دیگر برای ایران تبدیل شود.
بعد از آنکه عراق در تولید نفت جایگاه دوم اوپک را از ایران گرفت، در صنایع پایین‌دستی نفت هم به شدت در حال کار است. این کشور با عقد قراردادهایی با غول‌های صنعت نفت آمریکایی و اروپایی هم در توسعه میادین خود جلوتر از ایران است و هم در صنایع پایین‌دستی خود به شدت مشغول کار است.
آن‌طور که سعید معماریان تولیدکننده قیر می‌گوید: عراق قیر خود را ارزان‌تر از ایران در بازارهای همسایه و رقیب ایران می‌فروشد و علاوه‌بر تحریم‌ها که انتقال پول را به کشورکند کرده، رقابت روسیه و عراق با ایران در بازار قیر مساله ساز شده است.
پس از جنگ روسیه علیه اوکراین که نقشه بازارهای انرژی به‌هم خورد و روسیه به رقیب بسیاری از کشورهای نفتخیز در صادرات نفت، گاز و فرآورده‌های پایین‌دستی نفت تبدیل شد، کشورهای نفتخیز به ناچار برای روسیه جا بازکردند. برای ایران که بازارهای همسایه برای صادرات محصولات نفتی حیاتی محسوب می‌شد، ورود روسیه زیان‌هایی را متوجه صادرات نفت و یا فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی کرده است. روسیه حتما آخرین رقیب ایران نیست، عراق هم به‌زودی به این دایره رقابت اضافه می‌شود. این کشور با احداث طرح‌های پالایشگاهی و پتروشیمی که در دستور کار دارد، به زودی در صنایع پایین‌دستی خود هم رقیبی قدر برای ایران می‌شود.
رقابت نابرابر در تولید نفت
تا همین یک دهه قبل ایران دومین صادرکننده نفت در اوپک بعد از عربستان سعودی بود. به تدریج این جایگاه با شدت گرفتن تحریم‌ها از دست رفت و در مقابل عراق هم که محدودیت‌های تحریم نفتی را نداشت، باوجود فساد دولتی گسترده در این کشور صنعت نفت خود را احیا کرد.
بعد از آنکه با تولید نفت بیشتر، ایران را پشت سر گذاشت برای تقویت جایگاه دومی خود در اوپک پس از عربستان، نیازمند سرمایه‌گذاری در بخش نفت است. این کشور سال گذشته قراردادی با شرکت فرانسوی «توتال انرژی» به ارزش ۲۷میلیارد دلاری برای یک دوره ۲۵ساله منعقد کرده است که هدف از این توافق افزایش تولید نفت و افزایش توانایی کشور در تولید برق از طریق ۴ پروژه نفت، گاز و انرژی‌های تجدیدپذیر است.
چین نیز نقش مهمی در چشم‌انداز نفت عراق ایفا می‌کند، به‌طوری که بیش از نیمی از تولید نفت این کشور از میادین تحت اداره شرکت‌های چینی تامین می‌شود. شرکت‌های با نفوذ انرژی چین، از جمله شرکت ملی نفت چین (CNPC)، سال‌ها در عراق حضور دارند که نشان‌دهنده دگرگونی قابل توجهی در شرکت‌های نفتی بین‌المللی در عراق است.
شرکت‌های چینی مشارکت عملیاتی خود را در عراق تعمیق کرده‌اند، در حالی که شرکت‌های نفتی غربی حضور خود را تثبیت یا کاهش داده‌اند. شرکت‌های چینی تقریبا ۳۰درصد از صادرات نفت عراق را به خود اختصاص داده که موقعیت آن را به عنوان سومین تامین‌کننده بزرگ این کشور تقویت کرده و باعث افزایش ۵۰درصدی خرید نفت از عراق در سال ۲۰۲۲ شده است.وزیر نفت عراق گفته است که کشورش در نظر دارد که تولید نفت عراق را به ۶میلیون بشکه در روز افزایش دهد. فقط تولید نیست که رقابت تنگاتنگی با نفت ایران دارد. قیمت فروش هر بشکه نفت این کشور هم به دلیل نداشتن محدودیت‌های تحریمی دست‌کم ۲۰ دلار بیشتر از ایران است.
ایران و عراق در طول مرز خود در ۵ میدان نفتی نفت‌شهر، دهلران، پایدار غرب، آزادگان و یادآوران باهم مشترک هستند. سرعت توسعه عراق در این میادین با توجه به قراردادهایی که با غول‌های صنعت نفت دنیا بسته، قابل مقایسه با ایران نیست.
آینده مبهم صنایع پایین‌دست
صنعت پتروشیمی ایران هرچند مهم‌ترین صنعت ارزآور ایران محسوب می‌شود که در شرایط تحریمی بار درآمدهای ارزی کشور را به دوش می‌کشد، اما این صنعت با تهدید کمبود گاز روبه‌رو است. با وجودی که ایران دومین دارنده ذخایرگازی دنیاست، اما مشکل تولید گاز باعث شده نه تنها صنایع پتروشیمی با تهدید تعطیلی‌های بیشتر در زمستان‌های بعدی روبه‌رو شوند، بلکه بازارشان را به واسطه رقابت کشورهای همسایه از دست بدهند.
براساس گزارش‌های جهانی، عراق پنجمین کشور دارای بیشترین ذخایر گاز در میان کشورهای عربی و دهمین کشور در سطح جهان است. میزان ذخایر گاز عراق ۱۳۲تریلیون فوت مکعب برآورد شده است. با وجودی که این کشور دارای منابع گازی نسبتا خوبی است، اما تولید گاز این کشور هنوز به مرحله که هم نیاز داخل را پوشش داده و هم صادرات داشته باشد، نرسیده است.با این حال سرعت توسعه این کشور در این بخش هم بالاست. ژوئن ۲۰۲۳ عراق و عربستان در جریان مذاکرات شورای مشترک دو کشور درباره مشارکت عربستان در طرح پتروشیمی ۸میلیارد و ۵۰۰میلیون دلاری نبراس مذاکره کردند و نتیجه این مذاکرات ساخت مجتمع پتروشیمی با سهامداری ۴۹درصدی شل در این کشور بود.شل هم‌اکنون در شرکت گاز بصره که گازهای همراه نفت در میدان‌های نفتی جنوب عراق را جمع‌آوری و برای تولید برق مصرف می‌کند، ۴۴درصد سهم دارد؛ سهم شرکت دولتی گاز جنوب عراق ۵۱درصد و شرکت میتسوبیشی ژاپن ۵درصد است.
این کشور تلاش دارد که علاوه بر کاهش واردات گاز خود، بتواند گاز مورد نیاز برای مجتمع‌های پتروشیمی جدید و تولید برق را فراهم کند تا در تولید برق نیز خودکفا شود. کشور عراق در نظر دارد با افزایش تولید گاز، واردات گاز خود از ایران را تا سال ۲۰۲۴ یا ۲۰۲۵ به صفر برساند.
در بخش پتروشیمی کشور عراق تلاش زیادی دارد تا عقب‌ماندگی خود را جبران کند و به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات پتروشیمی در خاورمیانه تبدیل شود. مهم‌ترین پروژه این بخش پروژه ساخت پتروشیمی نبراس در جنوب شهر بصره با ظرفیت تولید ۵/۱میلیون تن در سال تولید پلی‌اتیلن است. خوراک ورودی این پتروشیمی اتان است. براساس تفاهمنامه بین دولت عراق و شرکت Shell در سال ۲۰۱۲ طرح ساخت پتروشیمی نبراس به ارزش ۱۱میلیارد دلار قرار بود اجرا شود که تاکنون بنابه دلایل مختلف عقب افتاده است.
پروژه «نبراس» یکی از طرح‌های راهبردی در صنایع پتروشیمی عراق به شمار می‌آید به‌طوری که این طرح عراق را در آستانه مرحله‌ای تازه‌ قرار داده و جایگاه این کشور را در عرضه جهانی پتروشیمی ارتقا می‌دهد.