20 - 07 - 2021
هخامنشیان بهتر از روحانی تدبیر میکردند
صبا رضایی- استان خوزستان قدیمیترین و شگفتانگیزترین سابقه در زمینه مدیریت آبی را دارد و سازههای آبی شوشتر یکی از آثار باستانی جهانی است که مدیریت هوشمندانه آبی در این استان را تایید میکند. اکنون استان خوزستان دچار معضل بیآبی شده است و مدیریت غیرمسوولانه موجب شده تا مردم با بحران بیآبی یا ورشکستگی آبی مواجه شوند. بحرانی که به زودی تمام کشور را فرا میگیرد. اما استان خوزستان مستحق چنین بحرانی نیست. این استان شگفتانگیزترین سازه مدیریت آبی را داراست و از قرنها پیش بهطرز هوشمندانهای آب در این استان تقسیم و مدیریت میشده است. سازههای آبی شوشتر که یک میراث جهانی است مورد توجه تمام دنیا قرار گرفته است. منطقهای که از قرنها قبل چنین هوشمندانه آب را مدیریت میکرده تا دچار بحران نشود بعد از گذشت قرنها با وجود پیشرفت علم و تکنولوژی به دلیل حضور مسوولان بیمسوولیت، ناکارآمد و بیکفایت دچار بیآبی شده است.
مردم منطقه و برخی از کارشناسان محیطزیست نیز میگویند که وجود سدهای متعدد در شمال این استان باعث شده تا آب به مردم شهرها و روستاها نرسد. جدای از این، کارشناسان امر معتقدند که در چند سال گذشته وزارت نیرو بهجای تامین برق از راه استفاده از پنلهای خورشیدی، به استفاده از نیروگاههای آبی روی آورده و همین موضوع باعث شده تا امروز مردم این منطقه با مشکل کمآبی مواجهه شوند.
استان خوزستان چند سال گذشته در مقایسه با دیگر استانها، بیشترین بودجه عمرانی را دریافت کرده است. علاوه بر این، از سال ۹۸ به این سو، با موافقت رهبر انقلاب اسلامی مبلغی بالغ بر چهار هزار میلیارد تومان جهت حل مشکلات مربوط به لولهکشی آب و فاضلاب، به استان خوزستان سرازیر شده است. اما حضور افراد ناکارآمد در جایگاه مدیریتی خوزستان باعث شده تا این استان بهرغم برخورداری از بودجه مناسب عمرانی همچنان با مشکلات آبی مواجه باشند.
شهرستان شوشتر در شمال استان خوزستان، در ۸۵ کیلومتری شمال اهواز قرار دارد. این شهرستان از شمال به کوههای بختیاری و شهرستان گتوند، از شمالغرب و غرب به شهرستانهای دزفول و شوش، از شرق به شهرستان مسجدسلیمان، از جنوب شرق به رامهرمز و از جنوب به اهواز محدود است.
حفظ منابع آبی در دوران باستان
کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند حفظ و نگه داشت منابع آبی از دیرباز در ایران بسیار اهمیت داشته است. با این همه اکنون به خاطر مدیریت نامناسب آبی، خوزستان دچار خشکسالی شده است.
وحید شاهسوارانی، مدرس باستانشناسی به «جهانصنعت» گفت: قرارگیری ایران در کمربند خشک و نیمهخشک جهان و تشدید گرما و خشکسالی در اثر پدیده تغییر اقلیم باعث کاهش چشمگیر و تغییر الگوی بارش در بخشهای وسیعی از کشور شده است. در کنار این عوامل، مدیریت نامناسب منابع آب سطحی و زیرزمینی و همچنین بهرهوری پایین آب در بخش کشاورزی منجر به هدررفت این منابع ارزشمند و افت شدید ذخایر موجود شده است. او افزود: به دلیل قرار گرفتن کشور در منطقهای با اقلیم گرم و خشک، از دیرباز حفظ و نگه داشت منابع آبی در این منطقه اهمیت ویژهای داشته است. شبکه آبیاری پیرامون شهر شوشتر نمونهای از مصادیق واقعی گردش آب در متن حیات اقتصادی مردم این سرزمین طی قرون متمادی است که بر حسب مورد پاسخگوی نیازهای کشاورزی، صنعتی و آبرسانی شهری بوده است.
شاهکار فنی و مهندسی
این باستانشناس گفت: مجموعه سازههای آبی شوشتر از کهنترین شاهکارهای فنی و مهندسی در ایران و جهان و مربوط به دوران ساسانیان است که به صورت یک مجموعه صنعتی- اقتصادی در مجاورت بافت تاریخی شهر شوشتر بنا شده است. این سازههای آبی مجموعهای به هم پیوسته از آسیابها، آبشارها، پلها، بندها، کانالها و تونلهای عظیم هدایت آب و سیکا (محلی جهت استراحت و تفریح) است که برای بهرهگیری بیشتر از نیروی آب، به عنوان محرک آسیابهای صنعتی، ساخته شده و در ارتباط با یکدیگر کار میکنند. این سازهها آب رودخانه کارون را بین تمامی نقاط شهر شوشتر و شهرهای اطراف تقسیم میکردند.
او افزود: محوطه آبشارها و سازههای آسیاب از سنگ خارا، ملات آهک و ساروج تشکیل شده و اتاقهای تودرتوی محوطه نیز از حجاری سنگها و دیوارههای سنگیِ رود ساخته شدهاند. اساس کار مجموعه به این صورت است که «سد گَرگَر» مسیر رودخانه (که خود از شاهکارهای فنی و مهندسی دوران ساسانی و به صورت کاملا دستکند است) را مسدود کرده و سطح آب را برای آبگیری سه تونل حفر شده در تخته سنگ، بالا میآورد. تونلهای سهگانه آب را هدایت کرده و آن را در کانالهای متعددی تقسیم میکنند. این آب پس از گرداندن چرخ آسیابها به صورت آبشارهایی به محوطهای حوضچه مانند سرازیر میشود. در تاسیسات آبی این حوضه از انرژی آب و نیز بالا نگه داشتن سطح آب در نقاط مختلف به احداث بند و کانالهایی دستکند همت گماشتهاند. این کارشناس میراث فرهنگی تاکید کرد: این سازهها به صورت دایرهای در گرد شهر شوشتر قرار دارند و به صورت سلسلهوار به یکدیگر پیوسته و مرتبط هستند، بهگونهای که اگر کار هرکدام از این سازهها مختل شود کار سازههای بعد و قبل از خود را نیز مختل میکند و سایر سازهها نیز به تناوب کارایی خود را از دست خواهند داد. با بررسی نوع شکلگیری تاسیسات آبی شوشتر و دیگر بررسیهای علمی در مییابیم که به منظور ایجاد چنین مجموعهای علوم مهندسی و تجارب گستردهای به کار گرفته شده که منطبق با دستاوردهای علمی در زمینههای مهندسی آب، رودخانه، هیدرولیک، نقشهبرداری و زمین شناسی است. در واقع پیشینه مهندسی آب و هیدرولیک جهان محسوب میشود لذا با بررسی چگونگی ایجاد این سازههای آبی که نتیجه دانش و فرهنگ غنی در علم مهندسی آب و آبیاری است به نبوغ بشر در اعصار پیشین میتوان پی برد .
مدیریت بحران آب در هزارههای گذشته
او افزود: نبوغی بینظیر، که باعث میشد حداکثر استفاده از انرژی آب صورت گیرد و از هدر رفتن آن جلوگیری کند. بازخوانی کوششها و تدبیرهای ایرانیان از دوران پیش و پس از اسلام در دستیابی به منابع اندک آب و چگونگی مدیریت آن در معیشت و زندگی، میتواند نکتههایی معنادار در اختیار پژوهشگران امروزی، حتی افراد عادی بگذارد. ایرانیان هزارههای گذشته توانسته بودند «بحران آب» در این سرزمین را به گونهای مدیریت کنند که جلوی تبدیل آن به «فاجعه آب» گرفته شود؛ هزاران سال با آن بحران زیستند بی آنکه وامانده شوند.
نبوغ مدیران در خشک کردن خوزستان
سعید فلاحفر، کارشناس باستانشناسی به «جهان صنعت» گفت: در خوزستان هزاران سال است که کمبود آب نداریم. شگفتانگیز است که طی ۱۰ سال به حدی موفق عمل میکنیم که خوزستان دچار خشکسالی شود؛ استانی که طی قرون متمادی هرگز مشکل کمآبی نداشته است.
او افزود: این امر باید به عنوان نبوغ در خشکسال کردن یک استان ثبت شود. استانی که طی قرون متمادی بهترین مدیریت آبی را داشته اکنون دچار خشکسالی شده است و این خود لایق ثبت جهانی است.
بینظیرترین مجموعه آبی دنیا
علیاصغر مونسان، وزیر در رابطه با سازههای آبی شوشتر عنوان کرده است: مجموعه آسیابها و آبشارهای شوشتر از بینظیرترین نمونههایی که جهت استفاده از آب در دوران کهن مورد بهرهبرداری قرار گرفته است این محوطه مجموعهای از سد، تونلها، کانالهای فرعی و آسیابهای آبی است که بهصورت یک مجموعه صنعتی اقتصادی بوده و جزئی از مجموعه بزرگ سازههای آبی شوشتر است.
وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گفته است: یکی از ویژگیهای بسیار بارز این مجموعه مجاورت آن با بافت تاریخی شهر شوشتر است. این محوطه علاوه بر استفادههای صنعتی در زمان کمآبی نیز آب مورد نیاز ساکنین را فراهم میکرد. بهطور کلی این مجموعه از شاهکارهای فنی مهندسی اعصار کهن است که بنا شده و رودخانه گرگر به صورت دستکند میباشد و احداث آن را به اردشیر بابکان از پادشاهان ساسانی نسبت دادهاند.
خروج فاضلاب از سازههای آبی شوشتر
به تازگی مدیر پایگاه سازههای آبی شوشتر گفت: در سفر مدیرعامل شرکت آبفای استان خوزستان به شوشتر مصوب شده که فاضلاب در دو سال آینده از سازههای آبی این شهرستان خارج میشود.
محمدرضا بهادری افزود: در بازدید اخیر مدیرعامل شرکت آبفای استان خوزستان از سازههای آبی شوشتر و به دنبال پیگیری نماینده مردم شوشتر در مجلس، مصوب شده که فاضلاب از محدوده نهر گرگر حدفاصل بند میزان تا برج عیار خارج و به ایستگاه تلمبه خانه شماره ۱۳ منتقل میشود. او اضافه کرد: این امر در دو سال آینده انجام خواهد شد و هماکنون در مرحله تعیین پیمانکار است.
بهادری با اشاره به اینکه فاضلاب خسارتهایی را به سازههای آبی وارد کرده است، بیان کرد: در سالهای گذشته تاکنون حفاظت و نگهداری سازههای آبی توسط این پایگاه انجام شده که با خروج فاضلاب از سازههای آبی، شرایط پایدارتری در ارتباط با حفاظت این آثار خواهیم داشت.
دانش فنی بالا در زمینه مدیریت آبی
سازههای آبی شوشتر، نشاندهنده دانش بالای ایرانیان باستان در مهندسی هیدرولیک است. سال ۸۸ این اثر در یونسکو به ثبت جهانی رسید. سازندگان سازههای آبی شوشتر از نبوغ و دانش فنی زیادی در زمینه مهندسی هیدرولیک برخوردار بودهاند و با مدیریت و کنترل آب، اقدام به بهرهبرداری صحیح و اصولی از منابع آبی کردهاند. آنها با احداث سازههای آبی متعدد، انحراف و انتقال آب رودخانه کارون، کاملا هوشمندانه از آب نهایت استفاده را بردهاند و از آن برای آشامیدن، آبیاری زمینهای کشاورزی و صنعت استفاده کردهاند.
اگرچه احتمال میرود سنگ بنای سازههای آبی شوشتر در زمان هخامنشیان گذاشته شده باشد، قدمت این مجموعه شگفتانگیز به عصر ساسانی برمیگردد و ساختوساز آن را به پادشاهانی چون اردشیر اول و شاپور نسبت میدهند؛ اما بهطور کلی این مجموعه طی زمان و در دورههای مختلف کاملتر شده و بخشهایی به آن اضافه شده است. بر اساس اسناد و مدارک در عهد قاجار نیز مرمت و بازسازی در این اثر صورت گرفته است.
هر یک از سازههای آبی شوشتر کارکرد و کاربرد خاص خود را دارند که در ارتباط با یکدیگر، مجموعهای به هم پیوسته را تشکیل میدهند. در ساخت و معماری سازههای شوشتر نیز مصالحی چون سنگ، آجر و ملات ساروج به کاررفته است. این سازهها، روزگاری موجب رونق صنعت و کشاورزی بودند و نقش مهمی در حملونقل، ارتباطات و بازرگانی داشتند.
سازههای آبی شوشتر، آب را یکسان و برابر به همه شهر رسانده و از فوران رود کارون جلوگیری میکردند. همچنین هوای خنکی را پدید میآورند که از راه شوادونها که در گویش شوشتری به سردابه و زیرزمین گفته میشود، آب را به خانههای مردم میفرستادند. افزون بر آن، زمینهای کشاورزی سیراب میشدند و چرخهای آسیاب برای تهیه آرد گندم به کار میافتادند. مجموعه سازههای آبی شوشتر شامل بخشهای مختلفی همچون پلها، بندها، آسیابها، آبشارها، کانالها، سیکا (محلی برای استراحت و تفریح) و تونلهای عظیم هدایت آب است. در طول زمان بسیاری از اجزای سازههای آبی شوشتر در سیل و سایر عوامل از بین رفته و از میان آنچه باقی مانده، تعدادی از آنها با نام نظام آبی تاریخی شوشتر، در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسیده است. پنج تیرماه سالروز ثبت سازههای آبی شوشتر است که در سال ۱۳۸۸ بهعنوان دهمین اثر جهانی ایران شناخته شد.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد