نگاه اردوغان به همسایگان

ایلیا حسینی- در میانه‌ تحولات پیچیده‌ منطقه‌ای و جهانی، ترکیه به‌عنوان کشوری که میان دو قاره و دو جهان سیاسی- اقتصادی قرار گرفته، سیاست خارجی چندوجهی و گاه پرچالشی را دنبال می‌کند. از مناسبات تاریخی و فرهنگی با جهان ترک‌زبان و قفقاز تا نقش فعال در بحران‌های سوریه و عراق، ترکیه به‌طور همزمان به‌دنبال تثبیت جایگاه خود به‌عنوان یک بازیگر بزرگ در خاورمیانه و پیوندزدن روابط اقتصادی-سیاسی خود با بلوک غرب و ناتو است. در این میان، پروژه‌های زیرساختی کلان نظیر کریدور «راه توسعه» که به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین تلاش‌های ترکیه برای ایجاد شبکه‌های حمل‌ونقل و تقویت موقعیت ژئوپلیتیک این کشور شناخته می‌شود، نشان از برنامه‌های بلندمدت این کشور برای تبدیل‌شدن به یک‌ هاب استراتژیک در منطقه دارند. این گزارش تحلیلی ضمن بررسی روابط ترکیه با همسایگان نظیر ایران، عراق، سوریه و ارمنستان، به بررسی چشم‌انداز این پروژه و پیامدهای احتمالی آن بر روابط بین‌المللی ترکیه خواهد پرداخت.
بازتعریف راهبردها در قبال همسایگان
رویکرد ترکیه در سیاست خارجی همواره ترکیبی از دو گرایش اساسی بوده است: پانترکیسم و پان‌عثمانیسم. این دو ایدئولوژی که در دوران ریاست‌جمهوری رجب طیب اردوغان به‌طور ویژه‌ای تقویت شده‌اند، نشان‌دهنده جاه‌طلبی‌های ترکیه برای گسترش نفوذ فرهنگی و سیاسی خود در جوامع ترک‌زبان و جهان اسلام است. اردوغان با ترکیب این دو ایدئولوژی، ترکیه را به یک بازیگر فعال در منازعات منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل کرده است.
از جمله موارد کلیدی در این استراتژی، نقش ترکیه در جنگ قره‌باغ و حمایت این کشور از آذربایجان است. ترکیه به‌عنوان یکی از حامیان اصلی آذربایجان در درگیری با ارمنستان، نه‌تنها به ارسال تجهیزات نظامی و پهپادهای تهاجمی به آذربایجان پرداخت بلکه به‌دنبال تحکیم نفوذ خود در قفقاز و آسیای میانه بود. براساس گزارش‌های رسمی، ترکیه در این جنگ بیش از ۱۵۰پهپاد به آذربایجان ارسال کرد که نقشی تعیین‌کننده در پیروزی این کشور داشت. این سیاست‌ها نشان‌دهنده تلاش ترکیه برای گسترش نفوذ خود در میان کشورهای ترک‌زبان و جوامع مسلمان است.
در مقابل روابط ترکیه با ایران، با وجود همکاری‌های اقتصادی و دیپلماتیک، همواره با تنش‌ها و رقابت‌های ژئوپلیتیکی همراه بوده است. از بحران سوریه گرفته تا نقش ترکیه در عراق، این دو کشور به‌عنوان دو قدرت منطقه‌ای رقیب، به‌طور مداوم در تلاش برای افزایش نفوذ خود در خاورمیانه هستند. به‌گزارش رویترز، همکاری‌های اقتصادی میان این دو کشور در سال ۲۰۲۲ بالغ بر ۱۰‌میلیارد دلار بود که عمدتا به حوزه انرژی و تجارت اختصاص داشت اما در حوزه‌های امنیتی و نظامی، اختلاف‌نظرهای گسترده‌ای میان دو کشور وجود دارد.
سدسازی ترکیه و بحران‌های زیست‌محیطی در منطقه
ترکیه با توجه به موقعیت جغرافیایی خود و دسترسی به منابع آبی عظیم، به‌ویژه رودخانه‌های دجله و فرات، همواره به‌دنبال استفاده حداکثری از این منابع برای تامین نیازهای کشاورزی و صنعتی خود بوده است. پروژه عظیم GAP یا طرح توسعه جنوب شرقی آناتولی، یکی از مهم‌ترین برنامه‌های ترکیه برای کنترل منابع آبی و توسعه زیرساخت‌های کشاورزی و انرژی بوده است. این پروژه که شامل ساخت بیش از ۲۲سد بزرگ روی رودخانه‌های دجله و فرات است، تاثیرات زیست‌محیطی و ژئوپلیتیکی گسترده‌ای بر همسایگان ترکیه، به‌ویژه عراق و سوریه گذاشته است. به‌گزارش آسوشیتدپرس، ترکیه از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۲ بیش از ۵۰‌میلیارد دلار در این پروژه سرمایه‌گذاری کرده است که شامل ساخت سدهای عظیم و نیروگاه‌های برقابی می‌شود. این سدها باعث کاهش قابل‌توجه جریان آب به کشورهای پایین‌دست شده و به بحران‌های زیست‌محیطی و کمبود آب در عراق و سوریه دامن زده است.
در عراق به‌ویژه مناطق جنوبی این کشور، کاهش جریان آب رودخانه دجله به میزان 30‌درصد منجر به بحران‌های آبی شدید، مهاجرت‌های اجباری کشاورزان و افزایش نرخ بیکاری شده است. به گزارش بی‌بی‌سی، در سال ۲۰۲۱ بیش از 5/1‌میلیون نفر در عراق به‌دلیل کمبود آب مجبور به ترک خانه‌های خود شدند. این وضعیت نه‌تنها روابط میان ترکیه و عراق را تحت تاثیر قرار داده بلکه به تنش‌های مرزی و نظامی در این منطقه افزوده است.
کریدور «راه توسعه»: تغییرات ژئوپلیتیکی و پیامدهای اقتصادی
پروژه کریدور «راه توسعه» یکی از جاه‌طلبانه‌ترین پروژه‌های زیرساختی ترکیه است که با هدف تقویت شبکه‌های حمل‌ونقل، توسعه اقتصادی و ارتقای موقعیت ژئوپلیتیک این کشور در حال اجراست. این کریدور که از مناطق غربی ترکیه آغاز و به خاورمیانه و حتی جنوب شرق آسیا متصل می‌شود، به‌دنبال ایجاد یک شبکه حمل‌ونقل چندوجهی است که ترکیه را به‌ هاب تجاری میان اروپا و آسیا تبدیل می‌کند. به گزارش یورونیوز، ترکیه در این پروژه بیش از ۱۰۰‌میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کرده است و انتظار می‌رود این کریدور تا سال ۲۰۳۰ به‌طور کامل عملیاتی شود. این پروژه به طور خاص از منظر اقتصادی و تجاری برای ترکیه اهمیت دارد زیرا می‌تواند به تقویت موقعیت ترکیه در برابر چین و حتی اتحادیه اروپا در شبکه‌های تجاری بین‌المللی کمک کند.
این پروژه شامل ساخت شبکه‌های راه‌آهن، جاده‌های ترانزیتی و بنادر دریایی است که ترکیه را به شبکه حمل‌ونقل جهانی متصل می‌کند. کریدور «راه توسعه» با عبور از عراق و سوریه، به خلیج‌فارس و حتی آسیای جنوب شرقی متصل می‌شود. این کریدور به ترکیه امکان می‌دهد تا نقش کلیدی در تجارت جهانی ایفا کند و به‌عنوان یک پل ارتباطی میان شرق و غرب، مزیت‌های اقتصادی و ژئوپلیتیکی بی‌نظیری به‌دست آورد. براساس گزارش‌های رسمی، حجم تجارت عبوری از این کریدور می‌تواند سالانه به بیش از ۵۰‌میلیارد دلار برسد که تاثیرات گسترده‌ای بر اقتصاد ترکیه و کشورهای همسایه خواهد داشت به نحوی که به گزارش یورواکتیو، پیش‌بینی می‌شود این پروژه تا سال ۲۰۳۵ بیش از ۲۵۰‌میلیارد دلار سود مستقیم و غیرمستقیم برای ترکیه و کشورهای همسایه به همراه داشته باشد. این میزان درآمد می‌تواند اقتصاد ترکیه را به طور چشمگیری تقویت کرده و جایگاه آن را به‌عنوان یک مرکز تجاری و لجستیکی جهانی ارتقا دهد.
این پروژه همچنین پیامدهای ژئوپلیتیکی خاصی دارد. عبور این کریدور از مناطق بحرانی نظیر سوریه و عراق می‌تواند به افزایش نفوذ نظامی و سیاسی ترکیه در این کشورها منجر شود. به‌گزارش الجزیره، ترکیه هم‌اکنون بیش از ۵۰ پایگاه نظامی در عراق و سوریه دارد که عمدتا در مناطق شمالی این کشورها واقع شده‌اند. حضور نظامی ترکیه در این مناطق، به بهانه مبارزه با نیروهای کرد و گروه‌های تروریستی، به‌عنوان بخشی از استراتژی بلندمدت این کشور برای کنترل مناطق کلیدی و تقویت نفوذ خود در خاورمیانه تلقی می‌شود.
پانترکیسم و پان‌عثمانیسم: دو روی سکه سیاست خارجی ترکیه
سیاست خارجی ترکیه تحت رهبری اردوغان با تاکید بر دو ایدئولوژی پانترکیسم و پان‌عثمانیسم تعریف می‌شود. از یک‌سو، پانترکیسم به‌دنبال پیوندهای فرهنگی و اقتصادی با کشورهای ترک‌زبان است، از سوی دیگر پان‌عثمانیسم به‌دنبال احیای نفوذ تاریخی ترکیه در جهان اسلام و کشورهای عربی است.
ترکیه از طریق پانترکیسم به‌دنبال تحکیم روابط با کشورهای ترک‌زبان نظیر آذربایجان و ترکمنستان است. این روابط در قالب همکاری‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری‌های مشترک و حتی حمایت‌های نظامی تعریف می‌شوند. براساس گزارش بلومبرگ، حجم تجارت ترکیه با کشورهای ترک‌زبان آسیای مرکزی در سال ۲۰۲۲ به بیش از ۱۰‌میلیارد دلار رسید و انتظار می‌رود این رقم تا سال ۲۰۳۰، دوبرابر شود.
در کنار پانترکیسم، سیاست پان‌عثمانیسم اردوغان نیز به دنبال بازیابی و تقویت نفوذ تاریخی ترکیه در مناطق تحت سیطره امپراطوری عثمانی است. این سیاست به وضوح در مناطقی نظیر سوریه و عراق مشهود است؛ جایی که ترکیه علاوه بر اهداف نظامی و استراتژیک، به بهانه‌های تاریخی و فرهنگی برای حضور نظامی خود اشاره کرده است. اردوغان و دیگر مقامات ترکیه بارها به این موضوع اشاره کرده‌اند که شهرهایی نظیر موصل، کرکوک و حتی مناطق شمالی سوریه از لحاظ تاریخی متعلق به ترکیه هستند. این ادعاها با سیاست‌های توسعه‌طلبانه ترکیه در منطقه همخوانی دارد.
براساس گزارش آناتولی، حضور نیروهای نظامی ترکیه در شمال سوریه به دلیل «مبارزه با تروریسم» و جلوگیری از نفوذ نیروهای کرد صورت گرفته است اما این حضور، به‌ویژه پس از ایجاد مناطق تحت کنترل ترکیه در شمال سوریه و همچنین حضور نظامی پایدار در شمال عراق، نشان‌دهنده برنامه‌های بلندمدت آنکارا برای افزایش نفوذ در این مناطق است. یکی از اهداف اصلی این حضور، مقابله با نیروهای کرد (PKK) و YPG است که ترکیه آنها را تهدیدی جدی برای امنیت داخلی خود می‌داند اما هدف دیگر ترکیه، تقویت موقعیت خود در برابر ایران و مقابله با نفوذ رو به رشد این کشور در عراق و سوریه است.
به گزارش نیویورک‌تایمز، ترکیه در سوریه بیش از ۵۰هزار نیروی نظامی دارد که بیشتر در مناطق تحت کنترل ارتش آزاد سوریه و دیگر گروه‌های مخالف حکومت بشار اسد مستقر هستند. حضور این نیروها، علاوه بر مسائل نظامی، به ترکیه کمک می‌کند تا بتواند نفوذ اقتصادی و اجتماعی خود را در این مناطق تقویت کند. ترکیه تاکنون میلیاردها دلار در زیرساخت‌های شمال سوریه سرمایه‌گذاری کرده و در حال توسعه‌ خدمات عمومی و زیرساخت‌های حیاتی در این مناطق است. این اقدامات نشان می‌دهند که ترکیه قصد دارد حضور بلندمدتی در این مناطق داشته باشد و از این طریق نفوذ خود را بر سوریه حفظ کند.
سناریوهای آینده: ترکیه به کدام سمت می‌رود؟
در چشم‌انداز سیاست خارجی ترکیه، چندین سناریوی مهم قابل تصور است؛ نخستین سناریو، تقویت بیشتر سیاست‌های پانترکیستی و پان‌عثمانیستی است. در این حالت، ترکیه به گسترش نفوذ خود در میان کشورهای ترک‌زبان ادامه خواهد داد و در تلاش خواهد بود روابط خود با کشورهای مسلمان و عربی را تقویت کند. این رویکرد می‌تواند منجر به افزایش تنش‌های منطقه‌ای، به‌ویژه با ایران و سوریه شود که به‌طور مستقیم در تضاد با منافع ترکیه در منطقه قرار دارند.
دومین سناریو، افزایش همکاری‌های اقتصادی ترکیه با اتحادیه اروپا و چین در قالب پروژه‌های بزرگ زیرساختی نظیر کریدور «راه توسعه» است. در این سناریو، ترکیه به‌عنوان یک‌ هاب تجاری میان شرق و غرب ظاهر می‌شود و نقش کلیدی در شبکه‌های حمل‌ونقل جهانی ایفا می‌کند. این رویکرد می‌تواند به افزایش سرمایه‌گذاری خارجی در ترکیه و تقویت اقتصاد این کشور منجر شود اما همزمان ممکن است تنش‌های بیشتری با کشورهای همسایه به‌ویژه در حوزه‌های زیست‌محیطی ایجاد کند.
سومین سناریو، تمرکز ترکیه بر مسائل داخلی و کاهش توجه به سیاست‌های خارجی تهاجمی است. در این حالت، ترکیه ممکن است به دلیل مشکلات اقتصادی داخلی یا فشارهای بین‌المللی مجبور به تغییر مسیر و تمرکز بر توسعه داخلی و کاهش تنش‌های منطقه‌ای شود.
در همین رابطه می‌توان گفت سیاست خارجی ترکیه در سال‌های اخیر با تغییرات و تحولات گسترده‌ای همراه بوده است. این کشور به‌طور همزمان به‌دنبال تقویت نفوذ خود در قفقاز، خاورمیانه و حتی آسیای مرکزی بوده و با پروژه‌های زیرساختی بزرگ نظیر کریدور «راه توسعه»، به‌دنبال تثبیت جایگاه خود به‌عنوان یک‌ هاب تجاری و لجستیکی جهانی است. در عین حال، تنش‌ها با همسایگان به‌ویژه در زمینه مسائل آبی و حضور نظامی ترکیه در مناطق بحرانی نظیر سوریه و عراق، چالش‌های مهمی را برای این کشور ایجاد کرده‌اند.
تحلیل آینده‌نگرانه این سیاست‌ها نشان می‌دهد که ترکیه همچنان در مسیر تقویت جایگاه منطقه‌ای خود قرار دارد اما موفقیت یا شکست این مسیر تا حد زیادی به توانایی این کشور در مدیریت چالش‌های داخلی و خارجی، همکاری با قدرت‌های بین‌المللی و کاهش تنش‌ها با همسایگان بستگی خواهد داشت.