3 - 12 - 2024
نبرد مرمتگرانِ تخت‌جمشید با گل‌سنگ‌ها
نادر نینوایی- در میان خرابه‌های باقیمانده از تخت‌جمشید هنوز هم می‌توان شکوه و عظمت امپراتوری باستانی ایران را حس کرد. باد تندی که همواره بر فراز دشت مرو دشت وزیده و آن را در می‌نوردد، گویی راوی جاه و جلال پایتخت هخامنشیان است؛ امپراتوری که هر ساترا‌پی‌اش وسعت یک کشور را داشته و نمادی بوده از بزرگی ایرانیان در طول اعصار.
سازه‌های عظیم تخت‌جمشید نشانی از اوج هنرمندی ملتی بزرگ است که از شرق تا غرب آسیا و حتی بخشی از اروپا و آفریقا را دربر می‌گرفته و بر آن حکم می‌رانده؛ ملت بزرگ ایران.
2500سال پیش از لیدیه تا بابِل و مصر همه گوش به فرمان ارسالی از تخت‌جمشید داشتند و چشم‌انتظار فرمانی بودند که از آنجا صادر می‌شد؛ از پارسه از پرسپولیس.
از پس آتشی که اسکندر مقدونی به دامان تخت‌جمشید انداخت و از ورای سلطه متجاوزان و مغولان بر ایران‌زمین اما هنوز سازه‌های به جا مانده از این بنای تاریخی نشانی از صلابت و ایستادگی ایران و ایرانی‌اند. نمادی از اراده توقف‌ناپذیر مردمانی که هیچ‌گاه سر تسلیم شدن نداشته و ندارند؛ ملتی که حتی اگر پایتختش در آتش دژخیمان سوخته اما از پای نایستاده و از خاکسترهای به جا مانده عاقبت طرحی نو در انداخته است.
امروز اما تخت‌جمشید؛ این گواه آشکار اراده ایرانیان با مخاطراتی جدی روبه‌رو است. هجوم گل‌سنگ‌ها به سازه‌های سنگی آن بیمِ ویرانی این نماد تمدن ایران باستان را به جان ایرانیان انداخته. اگرچه اقدامات مرمتی و مقابله با گل‌سنگ‌ها به‌طور مستمر در تخت‌جمشید انجام می‌شود اما وسعت بالای این محوطه تاریخی و چالش کمبود بودجه وزارت میراث فرهنگی، موانعی جدی در راه گل‌سنگ‌زدایی به‌شمار می‌روند. از سوی دیگر حل معضل فرونشست نیز نیاز به توقف فعالیت‌های کشاورزی در مرودشت و مجموعه اقداماتی دارد که انجام آنها نیازمند مشارکت مردم محلی، اختصاص بودجه مناسب و شکل‌گیری یک نگاه ملی برای حفاظت از تخت‌جمشید است.
خطرات گل‌سنگ‌ها برای تخت‌جمشید
محمد سهرابی، پژوهشگر حوزه تخصصی فرسودگی زیستی گل‌سنگ‌ها، در توضیح خطراتی که گل‌سنگ‌ها برای تخت‌جمشید ایجاده کرده است می‌گوید: «آثار به‌جا مانده از گذشته مثل تخت‌جمشید، بیستون یا کاروانسراها و بناهای اینچنینی، بستر مناسبی برای رشد گل‌سنگ‌هاست. براساس تحقیقاتی که در گورستان‌های ایرانی انجام داده‌ام، در اقلیم ایران در بازه زمانی ۱۰ تا ۳۰ ساله هر سنگی که از ثبات نسبی برخوردار باشد مستعد رویش گل‌سنگ است. این عدد در برخی نقاط بسیار خشک به ۵۰ سال هم می‌رسد. وقتی این موضوع را به آثار تاریخی 2500ساله تعمیم می‌دهیم، طبیعی است که این فضاها به‌دلیل وجود رطوبت، نور خورشید و باد، مستعد ظهور گل‌سنگ‌ها باشند. وی می‌افزاید: تخت‌جمشید یکی از این بناها به‌شمار می‌رود که طی سالیان متمادی گل‌سنگ‌های زیادی را به خود دیده است. به‌خصوص در بخش شمالی کاخ آپادانا یا کاخ H نقوشی را داریم که بخشی از آنها به دلیل وجود گل‌سنگ‌ها محو شده‌اند یا در حال نابودی و محو شدن هستند.
تاثیر فعالیت پتروشیمی بر رشد گل‌سنگ‌ها
این پژوهشگر حوزه تخصصی فرسودگی زیستی گل‌سنگ‌ها می‌گوید: تخت‌جمشید در محوطه باز و گسترده‌ای قرار گرفته که در کنار آن فعالیت‌های پتروشیمی مرودشت صورت می‌گیرد. آلاینده‌های شیمیایی حاصل از مجتمع پتروشیمی تاثیر مستقیمی بر رشد گل‌سنگ‌ها دارد. آنها از ترکیبات نیتروژنی موجود در هوا برای رشد سریع‌تر خود بهره می‌برند چرا که گل‌سنگ‌ها، از هوا برای تغذیه خود استفاده می‌کنند و برخلاف تصور اولیه، سطوح سنگ‌ها تنها بستری برای زیست گل‌سنگ‌ها هستند و محل اصلی تغذیه و رشد گل‌سنگ‌ها، رطوبت هوای در جریان است. وی می‌افزاید: لازم است به این نکته هم اشاره کنم که اخیرا در فضای مجازی و توسط برخی افراد ناآگاه مطالبی با این عنوان که «آلودگی هوا موجب از بین رفتن گل‌سنگ‌های تخت‌جمشید می‌شود» منتشر شده که کاملا اشتباه است. در واقع گل‌سنگ‌ها بسته به تنوع بستر رشد خود درجات متفاوتی از مقاومت نسبت به آلودگی هوا نشان می‌دهند. در واقع آلودگی هوا موجب از بین رفتن گل‌سنگ‌های روی سطح درختان می‌شود درحالی‌که گل‌سنگ‌های تخت‌جمشید از نوع صخره‌زی بوده و آلودگی هوا اثری روی آن ندارد.
پروژه گل‌سنگ‌زدایی در تخت‌جمشید
شهرام رهبر، مسوول گروه حفاظت و مرمت تخت‌جمشید در خصوص کم و کیف اجرای پروژه گل‌سنگ‌زدایی در این مجموعه تاریخی گفت: «در تخت‌جمشید مراحل گل‌سنگ‌زدایی مدت‌هاست که شروع شده و اقدامات مربوطه را انجام می‌دهیم اما نباید توقع داشت که یک‌باره تمام گل‌سنگ‌های تخت‌جمشید پاک شوند. مساحت محوطه تخت‌جمشید ۱۲۵هزارمتر‌مربع است که سراسر آن پوشیده از آثار تاریخی و سنگی است بنابراین باید براساس اولویت‌بندی اقداماتی برای گل‌سنگ‌زدایی شود و آن را به سرانجام رساند.»
وی در پاسخ به این پرسش که «آیا شرایط کنونی تخت‌جمشید را پایدار و مناسب ارزیابی می‌کند یا خیر؟» گفت: در بسیاری از مناطق تخت‌جمشید تلاش کرده‌ایم که شرایط پایدار به‌وجود آوریم و از جمله این موضوع در یکی از پلکان‌های تخت‌جمشید که خیلی در معرض خطر است، پی گرفته می‌شود و طرح‌های مرمت آن آماده شده و به محض آنکه ارتباط رطوبت را از گل‌سنگ‌ها قطع کنیم، می‌توانیم بگوییم شرایط پایدار است و این موجود فعلا غیرفعال شده است. مسوول گروه حفاظت و مرمت تخت‌جمشید خاطرنشان کرد: «با وجود این به محض آنکه بار دیگر رطوبت برسد، گل‌سنگ‌ها فعالیت‌شان را آغاز می‌کنند. بنابراین تلاش ما معطوف به این است که ابتدا گل‌سنگ‌ها را غیرفعال کنیم و در مرحله بعد اسپری کردن مواد را اجرا کرده و در نهایت پاکسازی را انجام دهیم.»
رهبر در پایان گفت: «جالب است بدانید که در بسیاری از موارد نمی‌توان با کمک مواد(شیمیایی) عملیات پاکسازی را انجام داد و در این موارد از طریق شوک حرارتی پاکسازی گل‌سنگ‌ها انجام می‌شود. البته شوک حرارتی نیز در تمام موارد جوابگو نیست و در برخی موارد ناچار هستیم از آفت‌کش‌هایی که آزمایش و میزان مواد قلیایی و اسیدی آنها بررسی شده و برای سنگ مضر نیستند، استفاده کنیم.»
باتوجه به شرایط تخت‌جمشید و قرارگیری آن در فضای باز و جنس سازه‌ها که سنگی است، پیدایش و رشد گل‌سنگ‌ها امری اجتناب‌ناپذیر است. در چنین شرایطی تنها راه مقابله با اثرات مخرب گل سنگ‌ها، هوشیار بودن مرمتگران و استمرار آنها بر گل‌سنگ‌زدایی در تمام طول سال است که البته تلاشی دائمی و جدی را می‌طلبد.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد