موانع توسعه اقتصاد دریا

مسعود پل‌مه*
امروزه از موضوع اقتصاد دریامحور بیشتر به صورت شعاری و نمایشی صحبت می‌شود. متاسفانه شاید لازم باشد که به صراحت بگوییم، حداقل ۳۰سال است که از این مقوله مهم دور هستیم و آن را مورد غفلت قرار داده‌ایم. مباحث اقتصاد دریامحور مولفه‌های گوناگونی دارد؛ از موضوعات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و آموزشی گرفته تا مباحث سیاسی و نظامی.

می‌توان به جرات گفت آنچه کشور ما در آن از رشد قابل قبول و شایسته‌ای برخوردار است، تنها مربوط به مباحث نظامی می‌شود. سایر موضوعات مربوط به این مقوله برحسب نیازی که کشورمان در یک حوزه داشته و دست‌اندرکاران مربوطه احساس نیاز کرده‌اند و غالبا توسط بخش‌خصوصی شکل اجرایی به خود گرفته‌اند. اراده، برنامه‌ای مدون و مدیریت واحدی که به عنوان مسوول و براساس یک نظام از پیش تعیین شده برای برنامه‌ای که هدف را تداعی کند و ابزارها را در اختیار بگذارد، وجود ندارد. از همین‌رو است که می‌بینیم در جاهایی که اقتصاد ما مرتبط با دریاست، در بخش‌هایی توسعه صورت گرفته و در بخش‌هایی این‌گونه نبوده است. به عنوان مثال در خصوص فعالیت‌های بندری، به دلیل خلأهای موجود، در بخش‌هایی بااهمیت جلوه داده شده و پیشرفت لازم را شاهد بودیم اما در بخش‌هایی باوجود اینکه به لحاظ حرفه‌ای اهمیت ویژه‌ای داشته و دولت نیز هدف‌گذاری‌هایی برای با اهمیت نشان دادن آنجا داشته، پیشرفت چشمگیری صورت نگرفته است؛ مانند بندر چابهار.
بررسی‌های صورت گرفته در بندر چابهار حاکی از آن است که تجهیزات استراتژیک در خصوص کانتینرها و به‌طور خاص جرثقیل‌های خاصی که صرفا برای تخلیه و بارگیری
کانتینر از/ به کشتی‌ها استفاده می‌شود و سبب تسریع فرآیند تخلیه و بارگیری کشتی‌ها می‌شوند، از این بندر به جاهای دیگری منتقل شده‌اند. این در حالی است که بندر چابهار، یک بندر راهبردی، تنها بندر اقیانوسی ایران و بندری است که حسب ظاهر در تهدیدات تحریمی قرار نگرفته است. در چنین شرایطی همواره از تقویت و فعال شدن هرچه سریع تر بندر چابهار صحبت می‌شود. اینها نقض غرض هستند.
۲شرکت بزرگ کشتیرانی ایران یعنی شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی و شرکت ملی نفتکش در حوزه‌های تخصصی خود تنها راه تنفس اقتصادی کشور هنگام روبه‌رو شدن با مباحث تحریمی و تجارت خارجی هستند؛ شرکت‌هایی که مورد توجه دولت قرار دارند. در این بین و پس از پشت‌سر گذاشتن دوره‌هایی از تحریم‌ها و کسب تجربیاتی بسیار خوب در این زمینه، متاسفانه دولت در دوره‌های بعدی، از تجربیات گذشته و اتفاقاتی که پشت‌سر گذاشته، درس نمی‌گیرد. این بدان معناست که ما در دور اول تحریم، برای اینکه بتوانیم اقتصاد کشور را سر پا نگاه داریم، نیازمند دریا بوده‌ایم. دولت به‌جز شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، شرکت کشتیرانی دیگری را در اختیار نداشت. در نتیجه مدیران شایسته و کشتی‌های این ۲شرکت نیز با تحریم روبه‌رو شدند و بسیاری از بنادر، کشتی‌های تحت پرچم جمهوری اسلامی ایران را نپذیرفتند. نتیجه امر این شد که کشتی‌های این ۲شرکت نتوانستند ماموریت‌های اقتصادی و دریایی خود را اجرا کنند. بخش‌خصوصی در این شرایط وارد میدان شد، بخشی که از دسترسی به منابع دولتی محروم بود. از بدیهی‌ترین موانع مشکلات اقتصادی خود دولت بود که دست مسوولان را در تامین منابع مالی بسته بود. همچنین نگاه‌هایی نیز وجود داشت که اساسا بخش‌خصوصی را رقیب می‌پنداشتند. به هر صورت بخش‌خصوصی با تکیه بر توان و قدرت خود، کشتی‌هایی را خریداری و اجاره کرد. با چنین اقداماتی بخش‌خصوصی توانست خلأ وجودی شرکت‌های کشتیرانی بزرگ خارجی که دیگر نه حاضر بودند به ایران بیایند و نه باکس‌هایی را که دارند در اختیار ما بگذارند، پُر کند. پیشنهاداتی براساس تجربیات عقلی به دولت ارائه شد؛ پیشنهادات و تاکیداتی مبنی‌بر ضرورت تقویت، حمایت و پشتیبانی از شرکت‌های کوچک و متوسط بخش‌خصوصی. متاسفانه این اتفاقات هرگز رخ ندادند. در واقع شکل دیگری از تحریم در داخل کشور اتفاق افتاد! دولت شرکت‌های بخش‌خصوصی را رها کرد. اکنون نیز باتوجه به اینکه مقام معظم رهبری همواره نگاه بسیار روشنی به دریا داشته‌اند، شاهد آن هستیم که دولت به هر علتی نتوانسته ماموریت‌هایی را که مسوول اجرای آنها بوده به سرانجام برساند. اکنون زمان واکاوی علت‌ها نیست اما می‌توان چند تا از آنها را نام برد؛ یکی از آنها وجود اختلاف‌نظر بین اجزای حاکمیتی برای مدیریت دریاست یعنی همین توسعه اقتصاد دریا که مورد اختلاف واقع شده و وزارت صمت خود را مسوول می‌داند. در حالی که وزارت راه‌و‌شهرسازی نیز خود را مسوول می‌داند. متاسفانه در بسیاری از امور شاهد چین وضعیتی هستیم. در بحث صنعت دریایی که یکی از استراتژیک‌ترین صنایعی است که ما به آن نیاز داریم و باید مورد توجه قرار گیرد، موضوع ساخت کشتی است. در ساخت کشتی نقاط قوت و ضعف داریم. تمرکز وزارت صمت روی توسعه نقاط است اما سایر نهادها روی نقاط ضعف دست می‌گذارند؛ مسائلی از قبیل عدم امکان ساخت کشتی با کیفیت لازم و در زمان تعیین شده. اینها واقعیت‌هایی هستند که باید مورد توجه قرار گیرند. در مجموع باوجود اینکه باید توجه‌های لازم صورت گیرد، تا به امروز توجه‌ها شعاری بوده‌اند. به نظر می‌رسد هرگونه نشست و هماهنگی انجام شده، صرفا برای نمایش دادن ماموریت‌های سازمانی و رفع تکلیف بوده است. نه اینکه دست به اقدامی بزنیم که توسعه دریامحور ما منتهی به ایجاد شغل شود. تا به امروز شاهد اتفاقی که نشان‌دهنده مسیری روشن باشد، نبوده‌ایم. بخش‌خصوصی نیز تا جایی می‌تواند سرپا بایستد. البته قصد بر سیاه‌نمایی نیست. نمی‌توان گفت هیچ اتفاقی نیفتاده است ولی سرعت عمل لازم برای دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده وجود ندارد. شاید نیروی محرکه‌ای که در حال حاضر استفاده می‌شود و در اختیار قرار گرفته است، ۱۰‌درصد آن نیازی است که ما برای توسعه دریا لازم داریم.
* دبیرکل انجمن کشتیرانی ایران