معضل حاشیه‌نشینی در تهران

گروه مسکن- بحران حاشیه‌نشینی در ایران به یکی از چالش‌های جدی اجتماعی و اقتصادی تبدیل شده است. براساس اظهارات یکی از مقامات مسوول، حدود ۷‌درصد از جمعیت کشور در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند. این معضل در برخی مناطق از جمله مشهد، سیستان‌وبلوچستان، بندرعباس، خوزستان و تهران شدت بیشتری دارد. در این میان، بحران بازار مسکن و تحولات امنیتی در افغانستان به‌عنوان دو عامل موثر در گسترش این پدیده شناخته می‌شوند.
رشد بی‌رویه قیمت مسکن در سال‌های اخیر موجب شده است که بسیاری از خانواده‌های کم‌درآمد توانایی تامین سرپناه مناسب را از دست بدهند. افزایش هزینه‌های اجاره و خرید مسکن، کاهش تولید واحدهای مسکونی مقرون‌به‌صرفه و عدم اجرای سیاست‌های حمایتی موثر از جمله عواملی هستند که به تشدید این بحران دامن زده‌اند. بسیاری از خانوارها به‌دلیل فشار اقتصادی ناچار به سکونت در مناطق حاشیه‌ای و ساخت‌وسازهای غیرمجاز شده‌اند که نه‌تنها از نظر زیرساختی دچار مشکلات متعدد هستند، بلکه به بروز ناهنجاری‌های اجتماعی نیز منجر می‌شود.
از سویی پس از تحولات سیاسی و امنیتی اخیر در افغانستان، موج جدیدی از مهاجران افغان وارد ایران شده‌اند. این مهاجرت اجباری که عمدتا به‌دلیل ناامنی و شرایط اقتصادی نامناسب در افغانستان صورت گرفته است، فشار مضاعفی بر بازار مسکن و خدمات شهری ایران وارد کرده است. بسیاری از این مهاجران که توانایی مالی کافی برای سکونت در مناطق شهری را ندارند، به ناچار در حاشیه شهرهای بزرگ مستقر می‌شوند و به افزایش سکونتگاه‌های غیررسمی دامن می‌زنند. عدم وجود سیاست‌های مشخص برای مدیریت این مهاجرت و ادغام اقتصادی و اجتماعی مهاجران، مشکلات حاشیه‌نشینی را پیچیده‌تر کرده است.
پیامدهای گسترش حاشیه‌نشینی
رشد حاشیه‌نشینی علاوه‌بر مشکلات زیرساختی، به بروز ناهنجاری‌های اجتماعی و اقتصادی نیز منجر شده است. افزایش بیکاری، گسترش فقر، شیوع آسیب‌های اجتماعی و کاهش سطح رفاه عمومی از جمله پیامدهای این معضل هستند. از سوی دیگر، عدم برنامه‌ریزی دقیق برای ساماندهی این سکونتگاه‌ها می‌تواند در آینده بحران‌های امنیتی و اجتماعی را تشدید کند.
برای مقابله با این بحران، اجرای سیاست‌های جامع مسکن، افزایش تولید واحدهای ارزان‌قیمت، کنترل تورم مسکن و حمایت از اقشار کم‌درآمد ضروری است. همچنین، مدیریت صحیح مهاجرت و تدوین برنامه‌هایی برای بهبود شرایط زندگی مهاجران و ادغام آنها در ساختار اقتصادی کشور می‌تواند از تشدید بحران حاشیه‌نشینی جلوگیری کند. توسعه زیرساخت‌های شهری و ارائه خدمات مناسب به ساکنان مناطق حاشیه‌ای نیز از اقداماتی است که می‌تواند به کاهش تبعات این معضل کمک کند.
آخرین وضعیت حاشیه‌نشینی
در ایران
معاون وزیر راه‌وشهرسازی با بیان اینکه 7‌درصد جمعیت ایران حاشیه‌نشین هستند، گفت: خراسان رضوی (عمدتا شهر مشهد)،‌ سیستان‌وبلوچستان،‌ هرمزگان (بندرعباس) و خوزستان و استان تهران از جمله استان‌هایی هستند که وضعیت بحرانی‌تر در زمینه حاشیه‌نشینی دارند.
عبدالرضا گلپایگانی، مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری درباره آخرین وضعیت حاشیه‌نشینی در ایران اظهار داشت: در واقع موضوع اسکان‌های غیررسمی تعریف جامع‌تری است که ممکن است این مقوله در حاشیه شهرها و حتی درون شهرها اتفاق بیفتد. در حال حاضر حاشیه‌نشینی یکی از موضوعات جدی کشورمان است و حدود 5/‏6 تا 7‌درصد جمعیت ایران امروز در حاشیه شهرها زندگی می‌کنند.
او با بیان اینکه حاشیه‌نشینی می‌تواند عوامل و دلایل متفاوتی هم داشته باشد، ادامه داد: در کشورمان مساله محله‌های ناکارآمد ناشی از موضوع اسکان‌های غیررسمی در چند استان وضعیت بحرانی‌تری نسبت‌به سایر استان‌ها دارد که استان‌های خراسان رضوی (عمدتا شهر مشهد)،‌ سیستان‌وبلوچستان،‌ هرمزگان(بندرعباس) و خوزستان و استان تهران از جمله این استان‌ها هستند که وضعیت بحرانی‌تر در زمینه حاشیه‌نشینی دارند.
وضعیت حاشیه‌نشینی در تهران
معاون وزیر راه‌وشهرسازی با اشاره به وضعیت حاشیه‌نشینی در تهران گفت: در برخی شهرهای استان تهران عدد، رقم و آمار اسکان‌های غیررسمی بسیار بالاست و در درون شهر تهران هم شاهد حاشیه‌نشینی هستیم و حاشیه‌نشینی وارد محدوده شهر تهران شده است. همچنین در دره اسلام‌آباد و دره فرحزاد، محله اوقاف، خاک سفید و جنوب شرق تهران و بخشی در منطقه19تهران شاهد رشد محدوده حاشیه‌نشینی هستیم.
گلپایگانی افزود: در استان تهران مساله حاشیه‌نشینی بحرانی‌تر است،‌ در شهری مانند اسلامشهر جمعیت بسیار بالایی اسکان غیررسمی دارند و در تعریف اسکان غیررسمی یکی از معیارها این است که این واحدها سند مالکیت و سکونت رسمی و قانونی ندارند. ساخت‌وساز در حاشیه‌نشینی بهنجار و مطابق ضوابط و مقررات شهری نبوده و ساخت‌وساز عمدتا ناپایدار است بنابراین این سازه‌ها با کمترین زلزله آسیب جدی می‌بینند.
علل گسترش حاشیه‌نشینی در شرق کشور
او در پاسخ به این پرسش که چرا در شرق کشور به‌ویژه استان سیستان‌وبلوچستان با توجه به وسعت استان و جمعیت با مشکل و بحران حاشیه‌نشینی مواجه هستیم، به ایلنا گفت: در استان‌های شرقی کشور وجه مشترک علت گسترش حاشیه‌نشینی، خشکسالی‌های طولانی بوده که در 30 الی 40 سال گذشته رخ داده‌ است. استان‌های خراسان، سیستان‌وبلوچستان و کرمان تحت‌تاثیر این خشکسالی قرار گرفتند. علاوه‌بر این، موضوع جنگ طولانی‌مدتی که در همسایگی ایران در شرق کشورمان و در افغانستان برقرار بود، از عوامل تشدید حاشیه‌نشینی بوده‌ است.
مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ادامه داد: عامل دیگر ایجاد و گسترش حاشیه‌نشینی در شرق کشور، موضوع مواد مخدر در این منطقه است و این موضوع سالیان طولانی شرق ایران را ناامن کرده است. عامل دیگر مساله قطع آب هیرمند است که دریاچه‌ هامون را خشک کرده و کشاورزی سیستان‌وبلوچستان را که در دوره‌ای به انبار غله ایران مشهور بود، تحت‌تاثیر قرار داده‌ است.
گلپایگانی گفت: به‌دنبال این عوامل، معیشت مردم در استان‌های شرقی در سه استان خراسان بزرگ،‌ کرمان و سیستان‌وبلوچستان به‌ویژه در روستاهای کوچک که مبتنی‌بر کشاورزی بود با مشکل مواجه شد و تمام این عوامل بر معیشت مردم این استان‌ها اثرگذار بود. در نتیجه بیکاری به مردم این منطقه تحمیل شده و مردم به‌ناچار برای جست‌وجوی زندگی بهتر به شهرهای بزرگ مهاجرت کردند و از آنجایی که شهرهای بزرگ آمادگی برای این حجم از مهاجرت را نداشتند،‌ به‌ناچار به‌سمت حاشیه‌نشینی رفتند او در پاسخ به این پرسش که آیا در حاشیه‌نشینی شرق کشور اتباع افغان هم سکونت دارند، افزود: حتما اتباع افغان هم این مناطق حاشیه‌نشین هستند اما آمار دقیقی از آن وجود ندارد.
تاثیر ناامنی افغانستان بر معضل حاشیه‌نشینی در ایران
معاون وزیر راه‌وشهرسازی تاکید کرد:‌ باید توجه داشت با تمام این مشکلات، متوسط حاشیه‌نشینی در ایران نصف متوسط حاشیه‌نشینی در دنیاست. در دنیا نسبت‌به کل جمعیت 15‌درصد جمعیت حاشیه‌نشین هستند اما این عدد در ایران 5/‏6 تا 7‌درصد است.
گلپایگانی در پاسخ به این پرسش که ناامنی و جنگ افغانستان چگونه بر تشدید حاشیه‌نشینی در ایران اثر داشته، اظهار داشت: در شرایطی که در همسایگی کشورمان با کشوری مرز زمینی طولانی داشته باشیم که مدت‌ها درگیر جنگ بوده و منطقه را ناامن کرده بنابراین حتما روستاهای این منطقه ناامن می‌شوند و قطعا کار و اشتغال و سرمایه‌گذاری در این روستاها ایجاد نمی‌شود و نمی‌توان از ظرفیت مرز بودن برای رونق اقتصادی منطقه استفاده کرد. در این شرایط حتما آوارگان افغان به‌سمت شهرها مهاجرت و از منابع شهر استفاده می‌کنند. می‌دانیم که توسعه ناامنی مساوی با عدم رشد اقتصادی است و وقتی وضعیت همسایه بحرانی باشد حتما اثر آن در کشور همسایه هم دیده می‌شود.