6 - 04 - 2021
معاملات الگوریتمی، تهدید یا فرصت
مهدی سادات بکائی*
امروزه سرعت پیشرفت و گسترش علم در جهان بر کسی پوشیده نیست. تقریبا هر روز اخبار جدیدی از اکتشافات دانشمندان و یا اختراعات نخبگان به گوش میرسد که باعث میشود توجه انسانها به این موضوع منعطف شود که جهت حرکت علم در آینده به کدام سمت است. آیا قرار است پیشرفتهای چشمگیر علمی در زمینههای مختلف زندگی باعث تسهیل امور و سرعت بخشیدن به انجام کارها شود و یا میتواند به عنوان تهدیدی برای امنیت شغلی و سلامت و برهمخوردن روابط اجتماعی و فرهنگی باشد؟! آیا علم در خدمت انسان خواهد بود و یا انسانها در خدمت علم؟ ذهن خلاق و بلندپروازانه و پرسشگر انسانها موجب شده تا در طول تاریخ بتوانند با تکیه بر دانش و تجربه خود و همچنین انجام آزمایشات متعدد و انتقال نسل به نسل این تجربیات، سبک زندگی خود را به مرور زمان تغییر داده و بتوانند در مقابل خطرات و تهدیدها از خود مراقبت کنند و نیز از فرصتهای موجود استفاده کرده و به رشد و تعالی دست یابند و رفاه خود را روزبهروز افزایش دهند.
امروزه حضور انسانها نه محدود به خشکی بلکه در عمق آبها و اوج آسمانها و حتی به شکلی پیچیدهتر در سایر سیارات مهر تاییدی بر اشتیاق بیحد و حصر بشر در مورد شناخت هر چه بیشتر محیط پیرامون خود و استفاده از ابزارهای در دسترس برای رشد و ارتقای سطح زندگی خود است. اختراع روباتها را میتوان به عنوان یکی از جلوههای قدرتمند پیشرفت تکنولوژی در عصر حاضر دانست به نحوی که توانسته زندگی بشر را تحت تحول گستردهای قرار دهد.
روباتهایی که توانایی انجام عملهای جراحی بسیار سخت و حساسی را که نیازمند دقت و مهارت و تخصص بسیار بالاست را دارند بدون آنکه ذرهای خسته شوند یا شرایط روحی و استرس بر نتیجه کار آنها تاثیر بگذارد. همچنین رستورانهایی که به صورت رباتیک مشغول به کار هستند و در کمترین زمان ممکن غذاهایی با کیفیت بالا به دست مشتری میرسانند به نحوی که پس از گذشت سالهای طولانی کیفیت غذا نسبت به گذشته هیچ تغییری نمیکند. ماشینهای خودران شرکت خودروسازی تسلا که بدون نیاز به حضور یا کنترل راننده در مسیر مناسب حرکت میکنند و با شناسایی مخاطرات پیرامون، بهترین واکنش را در کمترین زمان ممکن از خود نشان میدهند. عدم نیاز این خودروها به استفاده از سوختهای فسیلی بخش بزرگی از تهدیدهای محیطزیست را کاهش میدهد و این امر بر اقتصاد شرکتهای نفتمحور تاثیرگذار خواهد بود. نرمافزارهایی که پیچیدهترین محاسبات را در کسری از ثانیه بدون اشتباه انجام میدهند. شبکهها و سیستمهای اجتماعی که ارتباط بین افراد مختلف در دورترین نقاط جهان را فراهم میکند. مرکزدادههای پیچیده و عظیمی که اطلاعات هویتی مجرمان را در خود ذخیره کرده و باعث افزایش سرعت دستگیری آنها و ارتقای سطح امنیت جامعه شده است و تمامی پیشرفتهایی که توانسته باعث افزایش سطح رفاه، سلامت، امنیت، سواد آحاد جامعه شود. بنابراین حضور تکنولوژی به عنوان بخش جداییناپذیری از زندگی ما بر همگان واضح و مبرهن است به نحوی که میتوان آن را یکی از موتور پیشران تعالی زندگی بشر دانست.
اما طبق نظم حاکم بر طبیعت هر موجودی و هر مخلوقی در کنار تمام ویژگیهای مفید خود میتواند در مواقعی خاص و یا برای گروههایی خاص مضر و خطرناک باشد به نحوی که موجودیت آنها را با خطر نابودی همراه کند. همان داروهایی که برای درمان امراض ما تجویز میشوند ممکن است عوارض جانبی جبرانناپذیری بر بدن داشته باشند. ماشینهایی که امکان جابهجایی را تسهیل میبخشند موجب کاهش تحرک افراد شده و ریسک سکتههای قلبی افزایش مییابد. شبکههای اجتماعی اگرچه در ظاهر برقراری ارتباطات را آسان کردهاند اما با تحریف واقعیتها و تشویق انسان بر تجملگرایی و خودسانسوری و یا دامن زدن به شایعات مختلف بستر مناسبی را برای بیماریهای روحی و روانی افراد فراهم آوردهاند. اما یکی از نکات حائزاهمیت موضوع جانشینی اختراعات انسان با خود انسان است. موضوعی که امروزه به عنوان بحثی مهم و جدی در بین فلاسفه و روانشناسان مطرح است و میتواند تبعات جبرانناپذیری را در زمینههای اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی داشته باشد.
در صورتی که قرار باشد روباتها به جای پزشکان دست به عمل جراحی بزنند، پس ما باید شاهد خیل عظیمی از پزشکان بیکار باشیم که نه تنها شغل خود را از دست دادهاند بلکه بعضا فاقد هرگونه تخصصی در زمینههای دیگر هستند. ماشینهایی که در مدت زمان بسیار کوتاهی لباسهای زیبا طراحی کرده و اقدام به دوخت آنها میکنند و موجب بیکاری تعداد کثیری از خیاطان میشوند. رستورانهایی که تمامی پیشخدمتهای خود را اخراج کردهاند زیرا قرار است روباتها کار آنها را انجام دهند. کارمندان بانکهایی که به علت توسعه تکنولوژی و استفاده از شعب الکترونیکی و به تبع آن حذف شعب فیزیکی از کار بیکار شدهاند.
به راستی برای این تعداد عظیم از انسانها که چشم امید به پیشرفت تکنولوژی در جهت آسانسازی زندگی شخصی و کاری خود داشتند و حالا به واسطه همان تکنولوژیها از کار بیکار شدهاند چه تدابیری اندیشیده شده است؟!بازارهای مالی نیز از تاثیرات تکنولوژی مصون نمانده و با توسعه زیرساختهای معاملاتی در بستر فناوریهای نوین و برنامهنویسیهای پیشرفته توانسته جایگاه خود را در سطح جهانی ارتقا داده و هر روز سهم بزرگتری از تبادلات مالی را رقم بزند. باتوجه به بزرگ شدن شرکتها به لحاظ فاکتورهای عملیاتی و مالی، افزایش تعداد شرکتهایی که در بازار سرمایه پذیرش میشوند و همچنین رشد چشمگیر و فزاینده حضور سرمایهگذاران در بازارهای مالی و به دنبال آن رشد حجم نقدینگی مبادله شده در بازار و افزایش تعداد تراکنشها، تقاضا برای حضور پررنگتر فناوریهای نوین در این فضا بیش از پیش احساس شد. در نتیجه یکی از مهمترین دست آوردهای این حضور یعنی معاملات الگوریتمی خلق شد تا نقشهای مثبت و منفی خود را در بازار ایفا کند. در معاملات الگوریتمی از یک نوع برنامه رایانهای استفاده میشود که در آن مجموعه از دستورالعملهای مختلف تعریف شده تا در زمان مناسب اقدام به خرید و فروش سهام کند. این نوع از معاملات دارای مزایا و معایب منحصر به خود است. آنها میتوانند دادهها را به طور دقیق تجزیه و تحلیل کنند و به تغییرات در کسری از ثانیه پاسخ دهند.
برنامهها درگیر احساسات و هیجانات انسانی نمیشوند و بر اساس واقعیتهای تعریف شده اقدام به انجام معاملات میکنند. اعمال حد ضرر و حد سود که از ابزارهای بسیار کلیدی و مهم معامله در بازار است به نحو مطلوب و دقیقی اجرا میشود و سرمایهگذاران را از خطر ریزشهای شدید و یا طمع برای سود بیشتر مصون میدارد. با افزایش سرعت انجام معاملات، نقدشوندگی سهام نیز تاحدودی افزایش مییابد. با توجه به گسترش تعداد شرکتها و افزایش سرعت معاملات، زمان لازم برای تصمیمگیری معاملهگران افزایش یافته در حالی که الگوریتمهای تعریف شده در چشم برهمزدنی تمام اطلاعات موجود را بررسی کرده و با انتخاب بهترین گزینه تعریف شده وارد فاز اجرا میشوند. برای مثال برنامهای تعریف میشود که تمامی سهمهای بازار را در صنایع مختلف بررسی کند و آنهایی که فاکتورهای «الف» و «ب» و «ج» را دارا هستند فیلتر کرده و در بین سهمهای فیلتر شده بر اساس اولویتهای خاصی اقدام به خرید یا فروش سهم کند. با این حساب باید این الگوریتمها را همانند ماشینهای چاپ پول دانست که هرکس توان برنامهنویسی آن را داشته باشد یک شبه به ثروت افسانهای دست یابد اما در حقیقت اینطور نیست. طبق مثالهای متعددی که عنوان شد در کنار تمام موارد مفید، موضوعات مضر را نیز باید مدنظر قرار داد. یک روبات معاملهگر توسط انسانها برنامهریزی میشوند. در واقع کامپیوتر آن چیزی را اجرا میکند که به آن دستور داده میشود. اگر این برنامهریزیها با اندکی خطا مواجه باشد میتواند زیانهای سنگینی را تحمیل کند زیرا زمان کافی برای فکر کردن مجدد و اصلاح تصمیمگیری وجود ندارد. انجام اینگونه معاملات در حجمهای بالا بر روند بازار تاثیرگذار خواهد بود به گونهای که در بازارهای نزولی که با نزدیک شدن به پایان روند اصلاحی تمایل به رشد پیدا میکنند، روباتها با عرضههای سنگین برنامهریزی شده خود موجب ترس سرمایهگذاران و ریزش مجدد بازار میشوند. همان اتفاقی که در شهریور ماه ۱۳۹۹ در بورس اوراق بهادار افتاد و موجب شد تا از اول مهرماه ۱۳۹۹ معاملات الگوریتمی در بازار ممنوع اعلام شود. با این حال به علت ریسکها متعدد حاکم بر بازار در آن برهه از زمان هیچگاه تاثیر این تصمیم بر تغییرات شاخص بورس به شکل قابل استنادی مشخص نشد. از جنبههای بسیار منفی این نوع برنامهنویسیها، کاهش معنادار و خطرناک سطح سواد و دانش و تخصص سرمایهگذاران است زیرا افراد نسبت به خرید برنامههای معاملاتی که توسط برنامهنویسان به فروش میرسد اقدام میکنند. آنگاه باید شاهد ورود تعداد زیادی از سرمایهگذاران باشیم که بدون کوچکترین دانش و تخصصی دست به خرید و فروش از طریق روباتها میزنند. هرچند ظن دستکاری برنامههای نوشته شده توسط گروه خاصی از برنامهنویسان به منظور افزایش و یا کاهش قیمت سهام شرکتی خاص و توافق شده دور از انتظار نیست. در این صورت شاهد متضرر شدن معاملهگران و یا بیکار شدن تعداد زیادی از آنها و بحرانهای پیشرو خواهیم بود.
نکته پایانی
از آنجا که نمیتوان با اعمال سلیقههای شخصی و یا تنظیم قوانین و مقررات بازدارنده راه را برای ورود فناوریهای نوین مالی و تکنولوژی بر بازارهای مالی بست اما باید ضمن آگاهی از مخاطرات آنها و همچنین چارهاندیشیهای متفکرانه و قابل اجرا نسبت به کنترل صحیح آنها اقدام کرد. فرصتهای ایجاد شده توسط معاملات الگوریتمی در بازار سرمایه را میتوان با مدیریت صحیح و توجه بیشتر توسعه داد و از مزایای آن در جهت افزایش قدرت نقدشوندگی و کاهش ریسکهای سیستماتیک از جمله رفتارهای گلهای بهره برد.هم زمان هرگونه غفلت از تهدیدها و معایب این سیستم معاملاتی میتواند صدمات جبرانناپذیری را وارد کند. این حقیقت که امروزه روباتها بخش جداییناپذیری و تاثیرگذار بر زندگی انسان هستند غیرقابل انکار است و هرچقدر که توجه کمتری به آنها شود بستر را برای چیره شدن معایب بر مزایایشان فراهم میآورد. این موضوع که در صورت بیکار شدن معاملهگران و تحلیلگران چه آیندهای در انتظار بازار سرمایه و در مقیاسی وسیعتر در صورت چیره شدن روباتها بر زندگی انسان چه شرایطی در انتظار بشر خواهد بود تلنگری جدی است که نیازمند توجه هرچه بیشتر مسوولان امر است.
* کارشناس سرمایهگذاری و تحلیل بازار سرمایه
مرکز تحقیقات مدیریت و نوآوری دانشگاه
علامه طباطبائی
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد