مرمت بنای تاریخی با سیمان

نادر نینوایی- اواخر آذر‌ماه امسال شهردار لافت از آغاز پروژه مرمت برج‌های دیدبانی بندر تاریخی لافت خبر داد و اظهار داشت: «این پروژه با پیگیری‌های شورای اسلامی شهر و با همکاری سازمان منطقه آزاد قشم در حال اجراست.»
تصاویری که اخیرا از این پروژه مرمتی به دست «جهان صنعت» رسیده اما نشان می‌دهد که در مرمت اثر به اصول مرمت آثار تاریخی آنطور که باید و شاید توجه نشده است. به کار رفتن سیمان در فرآیند مرمت، با اصالت این بنای تاریخی چندان سازگار نیست و البته که برداشتن استحکامات ایجاد شده نیز ممکن است موجب آسیب رسیدن به بنا شود.
آنطور که یک کارشناس ارشد مرمت اشیای فرهنگی و تاریخی به «جهان صنعت» گفته، مهم‌ترین آسیبی که با این سبک مرمت به اثر وارد شده، آسیب به اصالت بناست و بهتر بود که به جای سیمان از ملات‌های دیگری برای مرمت این اثر استفاده شود.
آفت مرمت افراطی
یکی از مهم‌ترین نکات در مرمت آثار تاریخی توجه به ملاحظات و نکاتی است که در جریان فرآیند مرمت باید از آنها اجتناب کرد. درخصوص مرمت برج‌های دیدبانی بندر تاریخی لافت اما به نظر می‌رسد به این امر چندان توجه نشده است و به کار بردن مصالح نامتناسب با اصالت بنا، درواقع حکم نوعی مرمت افراطی با توجیه استحکام بخشی را داشته است.
داوود اسدالله‌وش، کارشناس ارشد مرمت اشیای فرهنگی و تاریخی گفت: زمانی که یک مرمتگر می‌خواهد روی یک بنا یا اثر تاریخی کار کند، باید همواره حفاظت را بر هر اقدام دیگری مقدم فرض کند. چنانچه مرمتگر در مرمت اثر تاریخی اولویت را حفاظت از اثر در نظر بگیرد، خیلی از اقدامات را انجام نمی‌دهد. به عبارت دیگر از آنجایی که قصد داریم تاریخمان را حفظ کنیم، خیلی از اقدامات را در فرآیند مرمتی انجام نمی‌دهیم یا چون می‌خواهیم مصالح، ساختار و تکنیک اثر را حفظ کنیم، بسیاری از کارها را انجام نمی‌دهیم. همچنین جهت حفظ و حفاظت موثر از محوطه‌های تاریخی نیز خیلی از اقدامات را نباید انجام داده و خیلی از الحاقات را نباید ایجاد کنیم.
وی افزود: بنابراین چنانچه حفاظت مقدم بر هر اقدام دیگری باشد، بسیاری از اقدامات را انجام نداده و خیلی از اتفاقات را روی بنای تاریخی رقم نمی‌زنیم. باید توجه داشت که در مرمت بنا یا اثر تاریخی کارهایی که نمی‌کنیم از اقداماتی که انجام می‌دهیم به مراتب مهم‌تر است. به نظرم در مورد مرمت برج‌های دیدبانی بندر تاریخی لافت، اقداماتی که صورت گرفته هم به لحاظ مصالح و هم نوع مرمت بسیار افراطی بوده است. شاید مرمتگر این اثر بگوید که این اقدام در راستای رفع خطر بوده و برای جلوگیری از ریزش بنا این کار را انجام داده اما رفع خطری که با ایجاد سازه سیمانی باشد در آینده هم جمع‌آوری آن بسیار آسیب زننده‌تر از آن است که رفع خطر با یک سازه سبک چوبی یا فلزی انجام شود.
لزوم پرهیز از به کار بردن ملات سیمانی
در مرمت آثار و ابنیه تاریخی مرمتگران معمولا تا جایی که امکان آن وجود داشته باشد از به کار بردن ملات سیمان اجتناب می‌کنند، آنچه به نظر می‌رسد درخصوص مرمت برج‌های دیدبانی بندر تاریخی لافت کمتر طرف توجه قرار گرفته است. اسدالله‌وش‌ در این خصوص گفت: در عملیات مرمت اثر تاریخی حتی در مورد به کار بردن ملات سیمانی در بناهای آجری هم حرف و حدیث بسیار است و چه برسد به بناهای خشتی. به تبع بناهایی نظیر برج‌های دیدبانی بندر تاریخی لافت که خیلی هم قطور هستند و دیوارهای ضخیمی داشته و مصالح اصلی آنها هم سنگ، کاه‌گل و خشت است، بهتر بود که از ملات متناسب با جنس بنا استفاده می‌شد. در موارد اینچنینی و بناهای خشتی معمولا ملات گچ را برای مرمت توصیه می‌کنیم و علت نیز آن است که با خاک و خشت تناسب بیشتری دارد. به نظرم بهتر بود برای مرمت برج‌های دیدبانی بندر تاریخی لافت از گچ استفاده کرده و از ملات سیمانی استفاده نمی‌شد.
وی افزود: در یک حالت کلی اما هر مصالح جدیدی را به بنایی خشتی که در سال‌ها به یک هماهنگی رسیده است، اضافه کنید، حکم یک پلاتین فلزی را دارد که روی زانوی شخصی آسیب دیده کار گذاشته‌اید و برایش مشکلاتی ایجاد کرده و ممکن است در سرما و گرما دچار مشکل و درد شود. طبیعتا هر تنشی هم که به سازه‌ای که مرمت شده وارد شود آسیب پذیرترین بخش آن بنا، بخشی است که مصالح جدید در آن به کار رفته است. به نظرم به کار بردن سیمان برای مرمت این اثر کار درستی نبوده و بهتر بود که از ملات گچ استفاده می‌شد و حتی اگر سنگ‌چین هم کرده‌اند، بهتر بود که از ملات گچ یا حتی از گل خوب استفاده می‌شد.
آسیب به اصالت اثر تاریخی
کارشناس ارشد مرمت اشیای فرهنگی و تاریخی در پاسخ به این پرسش که آیا به کاربر بردن سیمان در مرمت بنا به اصالت اثر آسیبی وارد نمی‌کند، گفت: آسیب که می‌زند و مهم‌ترین آسیب نیز همین آسیب وارده به اصالت اثر است. توجه داشته باشید که اصالت چند وجه دارد و شامل اصالت ساختاری، اصالت بافت و نمای بصری و اصالت تاریخی است که در بسیاری از موارد با مرمت‌های پیرامون اثر هم اینها از بین می‌رود. به هر روی به نظرم اقدامات اینچنینی به شدت به اصالت مصالح و ساختار بنا آسیب می‌زند.
وی در پایان خاطرنشان کرد: بیم آن می‌رود اگرچند وقت دیگر اندود این بنا ریزش پیدا کند، قسمت سیمانی بیشتر نمود پیدا کرده و بازدید‌کننده اینگونه تصور کند که کل بنا جدید بوده و اثر ماهیت تاریخی ندارد. در نهایت به نظرم مهم‌ترین آسیبی که این سبک مرمت به اثر می‌زند، آسیب به اصالت بناست.