مرمت بازار تاریخی وکیل با ایزوگام

نادر نینوایی- تصاویر منتشرشده از سرای گمرک بازار وکیل شیراز نشان می‌دهد که برای مرمت این اثر فاخر تاریخی، پشت‌بام آن را ایزوگام کرده‌اند. این در حالی است که به گواه کارشناسان و مرمتگرانی که با «جهان‌صنعت» گفت‌وگو داشته‌اند، استفاده از ایزوگام برای جلوگیری از نفود آب به این اثر تاریخی اقدامی اشتباه و غیر‌کارشناسانه است. جلوگیری از تنفس بنا، ممانعت از تبادل دمای داخل و خارج اثر تاریخی و مغایر بودن ایزوگام با ساختار و اصالت بناهای تاریخی، از جمله مهم‌ترین نقدهایی است که به استفاده از ایزوگام برای مرمت سرای گمرک بازار وکیل شیراز مطرح شده است. مرمت غیر‌اصولی آثار تاریخی البته مساله تازه‌ای نیست و پیش از این نیز شاهد قیرگونی شدن یکی از قدیمی‌ترین پل‌های تاریخی اصفهان بودیم. کارشناسان حوزه میراث فرهنگی استفاده از قیرگونی، ایزوگام و مواردی از این دست را انتخاب‌هایی دم‌دستی برای مرمت دانسته و همواره بر لزوم وجود داشتن طرح مرمتی برای مرمت آثار تاریخی شاخص تاکید داشته‌اند. با این همه در سال‌های گذشته نبود طرح مرمتی مصوب و کارشناسی‌شده، موجب بروز برخی اقدامات غیرکارشناسانه شده و سریالی از اشتباهات مرمتی را در وزارت میراث فرهنگی رقم زده است.
محل ایراد بودن استفاده از ایزوگام
دکتر ذات‌الله نیکزاد، کارشناس مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی در پاسخ به این پرسش که آیا مرمت سرای گمرک بازار وکیل شیراز با ایزوگام صحیح است یا خیر، به «جهان‌صنعت» گفت: استفاده از ایزوگام روی سقف‌ها و گنبدهای آجری و خشتی محل ایراد است و مساله فنی دارد. مشکل اصلی این است که ایزوگام جلوی تنفس و تبادل حرارت را می‌گیرد و پس ایزوگام تبادل رطوبت و دما بین محیط بیرون و داخل اثر تاریخی انجام نمی‌گیرد. توجه داشته باشید که در ساخت اولیه آثار تاریخی از مصالح بنایی استفاده شده است و این مصالح نیز دارای خلل و فرج هستند و زمینه تبادل هوا را ایجاد می‌کنند؛ بنابراین چنانچه گرمای زیاد در داخل بنا ایجاد شود، این تبادل رطوبت و دما باعث می‌شود طی مرور زمان اثر دچار آسیب نشود. وی ادامه داد: بنابر آنچه ذکر شد ایزوگام کردن سقف بناهای تاریخی اقدام اشتباهی است و قاعدتا نباید صورت گیرد. روش‌های دیگری برای جلوگیری از ورود رطوبت، آب و نزولات جوی مثل باران و برف به داخل بناهای تاریخی وجود دارد که باید از این راه‌ها استفاده کنند و روش‌ها و مواد مناسب برای جلوگیری از نفوذ آب به بناهای تاریخی در هر منطقه از ایران (با توجه به شرایط اقلیمی و…) متفاوت است.
این پژوهشگر مرمت آثار تاریخی در پاسخ به این پرسش که برای مرمت آثار تاریخی و جلوگیری از نفوذ آب از طریق پشت‌بام چه جایگزین‌هایی برای ایزوگام وجود دارد، گفت: امکان استفاده از روش‌های جدید و مصالح نانو وجود دارد و می‌شود روی سقف آثار تاریخی از این مواد استفاده کرد. در مرمت پشت‌بام آثار تاریخی معمولا آجرهای فرسوده برداشته شده و آجرفرش‌های جدید روی پشت‌بام‌ها ایجاد می‌شود. می‌توان روی همین آجرفرش‌های جدید از مواد نانو که آب‌گریز هستند، استفاده کرد و از این طریق مانع نفوذ آب به بنا شد. چنانچه جزئیات خود طاق و مراحلی که برای آجرفرش کردن یا مراحل دیگری که وجود دارد به درستی انجام شود و رسیدگی لازم صورت بگیرد، میزان نفوذ آب و رطوبت به داخل بنا به حداقل ممکن خواهد رسید.
تهدید از بین رفتن اصالت
اثر تاریخی
استفاده از ایزوگام و ایجاد ساختار غیرمرتبط در مرمت اثر تاریخی اما فارغ از مشکلات حفاظتی می‌تواند اصالت تاریخی و هویت آثار قدیمی را نیز به مخاطره بیندازد.
داوود اسد‌الله‌وش‌عالی، کارشناس ارشد مرمت اشیای فرهنگی و تاریخی درخصوص مخاطراتی که ایزوگام برای اصالت اثر تاریخی به وجود می‌آورد به «جهان‌صنعت» گفت: از نظر کارشناسی در بنای تاریخی صرفا با یک وجه رو‌به‌رو نبوده بلکه با پنج وجه مواجهیم؛ اما متاسفانه وجه پنجم که پشت‌بام اثر است در بسیاری از موارد در مرمت‌ها نادیده گرفته می‌شود. بهتر است پشت‌بام‌ها نیز شکل و شمایل تاریخی خود را حفظ کنند و نباید اقداماتی صورت گیرد که با ساختار تاریخی بنا مغایر باشد.
اسدالله‌وش‌عالی افزود: به‌طور معمول از آنجایی که پشت‌بام چندان دیده نمی‌شود به آن کم‌توجهی می‌شود، این در حالی است که در دنیای امروز با وجود فناوری‌هایی مثل گوگل ارث و نیز به سبب رواج پهپادهایی که از آثار تاریخی عکاسی و فیلمبرداری می‌کنند، پشت‌بام آثار تاریخی نیز به شکل گسترده‌ای دیده می‌شود. با توجه به آنچه ذکر شد به نظرم با استفاده از ایزوگام داریم بعد پنجم آثار تاریخی را از بین می‌بریم. این پژوهشگر درخصوص ایرادات وارده به استفاده از ایزوگام در مرمت سرای گمرک بازار وکیل شیراز گفت: معمولا در مرمت آثار تاریخی از ایزوگام استفاده نمی‌شود. باید سعی کرد لایه‌هایی که زیر آجرفرش نهایی وجود دارند به گونه‌ای باشند که هم به لحاظ تاریخی مستندات کافی داشته باشند و هم به لحاظ وزن و چسبندگی به مصالح تاریخی شرایط مطلوب و مناسبی داشته باشند.
وی افزود: در برخی موارد مشاهده می‌شود در آثار تاریخی روی ایزوگام آجرکاری نیز صورت می‌گیرد اما بعد از مدتی آجرکاری از روی ایزوگام سر می‌خورد و ملات جدا شده و تخریب می‌شود. در بسیاری از موارد نیز شاهد آن هستیم که به‌طور کلی روی ایزوگام آجرکاری انجام نمی‌دهند. در نهایت باید بگویم ایزوگام اصلا مصالح مناسبی برای مرمت پشت‌بام آثار تاریخی نیست و بهتر است که از آن استفاده نشود.