محوطه‌ های تاریخی در محاصره گنج‌یابان

نادر نینوایی- حفاری‌های غیرمجاز مدت‌هاست که به تهدیدی جدی علیه محوطه‌های تاریخی ایران تبدیل شده‌اند. سوداگران گنج و قاچاقچیان عتیقه هر روز کلنگ بر شانه و فلزیاب در دست، با هدف غارت آثار باستانی به سوی تپه‌های تاریخیِ گوشه‌وکنار ایران‌زمین، رهسپار می‌شوند.
کمبود نیروی حفاظت و نبود بودجه کافی جهت به کارگیری نگهبان ۲۴ساعته برای محوطه‌های تاریخی کشور، سبب شده میراث فرهنگی خفته در خاک‌های سرزمین‌مان بی‌پناه مانده و تپه‌های تاریخی تبدیل به جولانگاه حفاران غیرمجاز شوند.
نابسامانی در حوزه حفاظت از آثار تاریخی به حدی بوده که برخی قاچاقچیان افزون بر فعالیت‌های حفاری غیرمجاز، پیج‌های اینستاگرامی به راه انداخته‌اند و با برگزاری تورهای گنج‌یابی و لایو‌های آموزش غارت آثار باستانی، شهرتی برای خود به‌هم زده‌اند.
همین وضعیت منجربه شکل‌گیری موجی از اعتراضات از سوی مردم و حتی برخی مسوولان شده است. انتشار کارزارهایی نظیر کارزار «درخواست تعیین عرصه و حریم محوطه‌های باستانی توسط میراث فرهنگی به‌منظور جلوگیری از حفاری‌های غیر‌مجاز» و کارزار «درخواست پایان دادن به حفاری‌های غیرمجاز در محوطه‌های باستانی و فروش غیرقانونی گنج‌یاب»، نمودهایی از آزردگی مردم و فعالان میراث فرهنگی از وضعیت حفاظت از محوطه‌های تاریخی است.
در این مدت شرایط به شکلی بوده که حتی رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی نیز به موضوع واکنش نشان داده و خواستار برخورد با گنج‌یابان و مروجان گنج‌یابی شده است.
اوج‌گیری کارزارهای مردمی
فعالیت کارزارهای مردمی در اعتراض به وضعیت حفاظت از محوطه‌های تاریخی و آثار باستانی در ماه‌های اخیر نمودی آشکار داشته است.
در کارزار «درخواست پایان دادن به حفاری‌های غیرمجاز در محوطه‌های باستانی و فروش غیرقانونی گنج‌یاب» که از سوی دغدغه‌مندان میراث فرهنگی کشور خطاب به مسعود پزشکیان، رییس‌جمهور نوشته شده، آمده است: «سال‌هاست که اشیای باستانی از تمدن باشکوه ایران عزیز، زینت‌بخش موزه‌های اروپایی، آمریکایی و… است. دیدن این اشیای باستانی، خارج از جغرافیای ایران، قلب هر ایران‌دوستی را به‌درد می‌آورد. متاسفانه امروزه برخی از فرزندان ناخلف این دیار، کمر به نابودی تاریخ و تمدن این سرزمین سترگ بسته‌اند. شبانه به محوطه‌های باستانی حمله می‌کنند، اقدام به حفاری‌های غیرمجاز می‌کنند و به دنبال توهمات توخالی و پوچ، دست به نابودی تاریخ و تمدن این سرزمین می‌زنند.»
در ادامه نویسندگان این کارزار با مطرح کردن پرسش‌هایی می‌افزایند: «سوال اینجاست که چگونه ممکن است آنها آموزش‌های این کار سخیف خود را در فضای مجازی منتشر کنند، دستگاه‌های گنج‌یابی به فروش برسانند و آزادانه به تخریب‌های خود ادامه دهند و هنوز آزادانه به کار و فعالیت خود ادامه دهند؟ طی چندسال گذشته هیچ اقدامی برای برخورد با این افراد نشده و روز‌به‌روز به تعداد این افراد اضافه می‌شود. لازم به ذکر است که باستان‌شناسی یک رشته تخصصی و حرفه‌ای است و نیازمند به تحصیل و گذراندن دوره‌های خاص خود دارد. باستان‌شناس نه با بیل و کلنگ، بلکه با فرچه و با احتیاط بسیار بالا سعی در شناسایی گذشته این سرزمین دارد، نه صرفا بیرون کشیدن اشیا و فروختن آنها به کشورهای بیگانه و پر کردن موزه‌های آنها! خواهشمند است با دستوری عاجل به این تخریب گسترده میراث فرهنگی کشور پایان دهید و دست شیاطین را از خاک پاک ایران عزیز، کوتاه کنید.»
الزام تعیین عرصه و حریم محوطه‌ها
چنانچه قصد و نیت واقعی برای حفاظت از محوطه‌ها و تپه‌های تاریخی وجود داشته باشد، تعیین عرصه و حریم استاندارد و در نظر گرفتن شرایط حفاظتی گامی مهم و تعیین‌کننده است.
کارزار «درخواست تعیین عرصه و حریم محوطه‌های باستانی توسط (وزارت) میراث فرهنگی به‌منظور جلوگیری از حفاری‌های غیر‌مجاز»که خطاب به وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و رییس قوه قضاییه نوشته شده است، از جمله کارزارهایی است که مساله تعیین عرصه و حریم را مورد تاکید و توجه قرار داده است.
نویسندگان این کارزار که گروهی از دوستداران میراث فرهنگی و باستانی کشور هستند، در متنی که درخصوص این کارزار منتشر کرده‌اند، آورده‌اند: «متاسفانه مردم کشورمان شاهد هستند که هیچ نقطه از خاک گرانبهای‌ ایران از تعرض حفاران و متجاوزان به میراث باستانی در امان نمانده است. در هر دره و قصبه و تپه‌ای که پا می‌گذاریم، شاهد آثار به جای مانده از حفاری‌های غیر‌مجاز هستیم. این حفاران اولا در جریان حفاری به آثار باستانی خسارت وارد می‌کنند و در ثانی آثار کشف‌شده را به بهای ناچیز به کشورهای دیگر قاچاق می‌کنند یا با تغییر در ظاهر آثار باستانی آنها را به فروش می‌رسانند. در جریان این فعالیت، زنجیره‌ها و حلقه‌های تاریخی نابود و هویت کشور تحریف و تضعیف می‌شود.»
نویسندگان این کارزار می‌افزایند: «با شناسایی این محوطه‌ها و تبدیل آنها به سایت موزه‌ها، علاوه‌بر حفظ آثار باستانی، به رونق گردشگری و صنعت توریسم مناطق مختلف کمک شده و باعث پیشرفت اقتصادی و آبادانی آنها می‌شود.»
امضا‌کنندگان این کارزار از مسوولان درخواست کرده‌اند به منظور پاسداشت و حفظ آثار باستانی کشورمان که از زمان‌های کهن به امانت به دست ما رسیده و تعداد و تنوع آنها بی‌شمار است، تیم‌های مختلف کاوش و باستان‌شناسی برای هر شهرستان تشکیل و عرصه‌ها و حریم‌های محوطه‌های باستانی، شناسایی، گمانه‌زنی و ثبت شود و علاوه‌بر تبدیل شدن به سایت موزه‌ها، از تعرض افراد و باندهای تبهکار در امان بمانند.
کمبود یگان حفاظت و بودجه
محوطه‌های تاریخی کشور در شرایطی با تاراج و غارت مواجهند که مهم‌ترین چالش حفاظتی از آنها کمبود نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی، بودجه و امکانات است.
تعداد نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی کشور بسیار محدود بوده و این تعداد محدود نیرو توان و امکان حفاظت مستمر و ۲۴‌ساعته از محوطه‌های تاریخی را ندارند. در چنین شرایطی استخدام نیروهای جدید در یگان حفاظت و استفاده از طرح‌هایی برای ترغیب مردم به مشارکت در حفاظت از محوطه‌های تاریخی، از جمله اقداماتی است که می‌تواند در دستور کار قرار گرفته و راهگشا باشد.
فراموش نکنیم در صورتی که محوطه‌های تاریخی زیر کلنگ غارتگران آسیب ببینند، نه‌تنها اشیای باستانی به غارت می‌رود، بلکه فرصت بررسی لایه‌های تاریخی موجود در زمین و اطلاعات ارزشمند دوره‌های تاریخی ایران برای همیشه از دست می‌رود. به همین علت انتظار است هرچه سریع‌تر برای توقف حفاری‌های غیرمجاز در سراسر کشور اقدامات عاجل و البته موثر صورت گیرد.