فضای سبز شهرها و وزارت کشور

علی نوذرپور* – فضای سبز شهرهای کشور با چند مساله اساسی مواجه است:
1- اولین مساله تامین آب برای حفظ، نگه‌داشت و توسعه فضای سبز شهری است که با توجه به کمبود منابع آبی کشور لزوم تفکیک شبکه آب خام از شبکه آب شهری از ابتدای دهه 80 مورد توجه وزارت کشور قرار گرفت و طرح‌های مطالعاتی در این خصوص تهیه، بررسی و به تصویب مرکز مطالعات برنامه‌ریزی شهری وزارت کشور می‌رسد و بر آن اساس اعتباراتی به شهرداری‌ها جهت اجرای طرح‌های یادشده پرداخت می‌شد و با تأمین بخش تکمیلی منابع توسط شهردار‌ها اقدامات مناسبی در این خصوص انجام شده به گونه‌ای که در حال حاضر حدود 53درصد از فضای سبز شهری تحت پوشش شبکه آبرسانی مستقل فضای سبز (آب‌ خام) قرار گرفته است. براساس گزارش وزارت کشور، 632 مطالعه جداسازی شبکه آبرسانی فضای سبز از آب شرب براساس شرح خدمات و دستورالعمل ابلاغی توسط شهرداری‌ها انجام شده که از این تعداد 379 مطالعه به تایید وزارت کشور رسیده و مابقی مطالعات در دست بررسی و اقدام است.
ناکافی بودن منابع آبی در اختیار شهرداری‌ها جهت نگهداری فضای سبز شهری براساس میزان منابع آبی زیرزمینی و سطحی اعلامی توسط وزارت نیرو از دلایل توجه به تامین آب برای فضای سبز شهرها از طریق تصفیه فاضلاب شهرهاست؛ امری که در برخی شهرها صورت پذیرفته و در شهر تهران- منطقه 22- قراردادی بین شهرداری تهران و شرکت آب و فاضلاب برای ایجاد تصفیه‌خانه محلی در اراضی خرگوش‌دره- در دوره تصدی اینجانب در شهرداری منطقه 22- منعقد شد که حسب اطلاع تاکنون به مرحله بهره‌برداری نرسیده است و ضرورت اتمام آن و همچنین آغاز به کار تصفیه‌خانه‌های محلی دیگر به شدت احساس می‌شود. براساس اعلام وزارت نیرو، امکان آبیاری فضای سبز شهری در سطح کشور به میزان سرانه حدود 6مترمربع میسر است. به عبارت دیگر در صورت الزام شهرداری‌ها به استفاده از منابع آبی مجاز اعلامی توسط وزارت نیرو، حداقل نیمی از سرانه فعلی فضای سبز شهرهای کشور (12مترمربع) از بین خواهد رفت. در واقع به جای توسعه فضای سبز شهرهای کشور به میزان مندرج در قانون هوای پاک، شاهد کاهش سرانه فضای سبز خواهیم بود.
در حال حاضر متوسط سرانه فضای سبز عمومی شهرها حدود 12مترمربع و متوسط سرانه فضای سبز کلانشهرها 15مترمربع به ازای هر نفر جمعیت شهری است. براساس قانون هوای پاک، شهرداری‌های شهرهای دارای جمعیت 50هزار نفر، موظفند با همکاری وزارت نیرو و ادارات منابع طبیعی شهرستان، سرانه فضای سبز خود را حداقل به 15مترمربع برسانند. تعداد شهرهای مشمول این قانون 186شهر است که اکنون صرفا تعداد 50شهر دارای فضای سبز بیش از 15مترمربع است.
2- دومین مساله، کمبود عرصه مورد نیاز برای توسعه فضای سبز شهری است. واگذار نشدن عرصه مورد نیاز برای اجرای طرح‌های توسعه فضای سبز شهری و کمربند سبز شهرها توسط وزارت راه‌وشهرسازی و جهاد کشاورزی، شهرداری‌ها را با کمبود عرصه مناسب برای درختکاری مواجه کرده است. از سوی دیگر شهرهای کشور با تغییر کاربری و تغییر فضای سبز شهرها به علت تعریض معابر و اجرای پروژه‌های عمرانی و سوداگری سازندگان مسکن در اقدامات ساختمان در باغات مواجه هستند.
3- سومین مساله، کمبود منابع مالی در اختیار شهرداری‌هاست و همچنین عدم تخصیص اعتبارات دولتی مندرج در قوانین بودجه سنواتی برای احداث کمربند سبز شهرهاست. کمبود منابع مالی، شهرداری‌ها را در پرداخت آب‌بها به سازما‌ن‌های مسوول در حوزه آب، عاجز کرده است. نمونه عینی آن، خشک شدن بخشی از چیتگر به واسطه عدم تخصیص آب کافی به دلیل عدم توان مالی شهرداری تهران در پرداخت هزینه‌های متعلق بوده است.
باید به موضوع بالا بودن هزینه‌های احداث و نگهداری فضای سبز نیز اشاره کرد. هزینه‌هایی چون هزینه تملک عرصه، هزینه تامین منابع آب مصرفی (آب‌بهای مصرفی) جهت آبیاری از جمله این هزینه‌هاست. علاوه بر آن هزینه بالای احداث شبکه خطوط انتقال آب و سیستم‌های نوین آبیاری به ویژه در شهرهای متوسط و کوچک با دشواری جدی مواجه است.
از سویی عدم تکمیل شبکه فاضلاب شهرها حتی در شهر تهران و همچنین درخواست بهای فاضلاب محلی از شهرداری‌ها جهت تصفیه پسآب آن و مصرف در حفظ و توسعه فضای سبز شهری از اینگونه مشکلات است.
4- سایر مسائل، نبود دانش و آگاهی لازم نزد کارکنان و مدیران فضای سبز در برخی شهرهاست. به عنوان مثال استفاده از گونه‌های ناسازگار با شرایط محلی، عدم همکاری و بهره‌برداری از ظرفیت‌های تشکل‌های مردمی زیست‌محیطی، به کارگیری نیروی انسانی غیرمتخصص، ناکافی بودن نظارت تخصصی بر فرآیند مدیریت فضای سبز و نبود دانش و آگاهی لازم برای مشارکت آحاد جامعه شهری لازم در حفظ و توسعه فضای سبز شهری است.
اقدامات و راهکارها
علاوه بر اقدامات مثبتی که در سه دهه اخیر توسط وزارت کشور و شهرداری‌ها انجام شده است از جمله تهیه سند آسیب‌شناسی فضای سبز شهرها و تصویب در هیات وزیران و ابلاغ به دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط، تصویب قانون هوای پاک (ماده 22 آن) و تهیه آیین‌نامه اجرایی آن، انعقاد تفاهمنامه با وزارتخانه‌های نیرو و جهادکشاورزی با وزارت کشور در خصوص جداسازی سامانه‌های آبیاری فضای سبز از آب‌شرب و تامین آب موردنیاز فضای سبز از آب غیرشرب (آب خام) و نیز حمایت از توسعه باغات در عرصه‌های فضای سبز شهرها، حفظ، احیا، توسعه و بهره‌برداری از منابع طبیعی، راهبردهای ذیل برای مواجهه با چالش‌ها و رفع مشکلات پیشنهاد شده است:
1- ایجاد تمهیدات جدی برای مشارکت مردم در حفظ و نگهداری فضای سبز شهرها
2- مقابله با تخریب باغات و فضای سبز شهرها با استفاده از ظرفیت‌های قوانین و مقررات موجود
3- تهیه مطالعات و اجرای طرح‌های جداسازی شبکه آب فضای سبز از شبکه آب‌شرب و تامین آب موردنیاز از منابع آب غیرشرب و پسآب تصفیه‌شده در شهرها
4- طراحی و اجرای سیستم‌های نوین آبیاری تحت فشار جهت افزایش راندمان آبیاری و جلوگیری از هدررفت آب
5- شناسایی و انتخاب و کاشت گونه‌های گیاهی مقاوم، سازگار و مناسب با اقلیم منطقه
6- اصلاح خاک، هرس و کنترل علف‌های هرز جهت جلوگیری از اتلاف آب و افزایش ظرفیت جذب آب در خاک.
با توجه به اهمیت کارکردی فضای سبز شهرها در ابعاد محیط‌زیستی و اجتماعی در شهرها ضرورت توجه جدی شهرداری‌ها، وزارت کشور، وزارت نیرو، جهاد کشاورزی و وزارت راه‌وشهرسازی به تحقق مفاد قانون هوای پاک و سند آسیب‌شناسی فضای سبز مصوب هیات وزیران و در نهایت بازتوانی شهرداری‌ها (ابعاد توسعه منابع انسانی و تقویت منابع مالی) احساس می‌شود.
* مدیرکل اسبق دفتر برنامه‌ریزی عمران وزارت کشور