فرصت اتصال ایران به اروپا

نادر نینوایی- یکی از ظرفیت‌های ویژه کشور برای درآمدزایی‌، استفاده از ظرفیت مناطق آزاد و پتانسیل‌های مربوط به حوزه ترانزیت کالاست.
منطقه آزاد ارس از جمله مناطقی است که به لحاظ ترانزیت کالا ظرفیت‌های خاص و ویژه‌ای دارد. قرارگیری این منطقه در مرز جمهوری آذربایجان و ارمنستان، امکان حمل‌و‌نقل ریلی و جاده‌ای به کشورهای همسایه و اتصال ایران به مسیر ترانزیتی اروپا را فراهم کرده است.
از سوی دیگر کشورهای همسایه در محدوده منطقه آزاد ارس، اقداماتی را جهت تسهیل ترانزیت کالا به انجام رسانده‌اند و اگر ایران وارد همکاری و اقدام مشترک با این کشورها شود، می‌توان با مشارکت با این کشورها و از محل ترانزیت کالا، درآمدهای قابل‌توجهی کسب کرد.
ظرفیت‌های ترانزیتی کشور
و رقابت منطقه‌ای
محمد ‌ابراهیم نوشیروان‌زاده، سرپرست شرکت انبارهای عمومی و خدمات گمرکی جلفا ضمن تاکید بر ظرفیت‌های ترانزیتی ایران به «جهان‌صنعت» گفت: ایران با توجه به قرارگیری در منطقه جنوب غرب آسیا و محل اتصال پنج کریدور بین‌المللی و پنج کریدور منطقه‌ای از جمله نقاط مورد توجه کشورهای تولید‌کننده و مصرف‌کننده کالا و شرکت‌های توزیع یا شرکت‌های حمل‌و‌نقل بین‌المللی است. ظرفیت بالقوه ایران در عرصه ترانزیت حدود 100‌میلیون تن کالاست که اگر برای هر تن فقط در عرصه ترانزیت 200‌دلار سود در نظر بگیریم در آمد سالانه ایران از این محل حدود 20میلیارد دلار خواهد بود.
عدم عنایت مدیران اقتصادی و برنامه‌ریزی در زمینه لجستیک و حمل‌و‌نقل در ایران اما سبب شده است که شاخص‌های عملکرد لجستیکی ایران از میان 155کشور رتبه 122 را کسب کند.
وی افزود: این شرایط اصلا تناسبی با جایگاه ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی ایران در سطح منطقه‌ای و حتی جهانی ندارد. عدم حضور ایران در ترتیبات منطقه‌ای کالا و خدمات و به تبع آن عدم بهره‌مندی ایران از منافع حاصل از آن سبب شده است که کشورمان قادر به عرضه خود در شبکه‌های توانمندسازی تجاری و لجستیکی منطقه‌ای نشده و لحظه‌به‌لحظه جایگاه خود را در عرصه‌های لجستیکی به کشورهای منطقه‌ای واگذار کند.
موقعيت ممتاز و آسیب‌پذیر ترانزیتی
سرپرست شرکت انبارهای عمومی و خدمات گمرکی جلفا معتقد است که موقعيت ممتاز جمهوري اسلامي ايران به عنوان محل اتصال دنياي شرق- غرب و شمال- ‌جنوب و شکل‌گیری ترتیبات منطقه‌ای خاص در کشورهای همسایه ایران، مقوله ترانزيت و حمل‌و‌نقل بين‌الملل را حساس‌تر و در عين حال آسیب‌پذيرتر کرده است.
وی در تشریح طرح‌های در دست اجرای کشورهای منطقه‌ای در حوزه ترانزیت گفت: احداث جاده ابریشم جدید از چین به روسیه و اروپا با سرمایه‌گذاری‌های کلان در خطوط ریلی و بنادر، راه‌اندازی کریدور ترانس- ‌کاسپین و به تبع تجهیز بنادر حاشیه شرقی و غربی دریای خزر همچون بندر ترکمن‌باشی، آکتائو و باکو و احداث خط آهن باکو- تفلیس- ‌کارس ترکیه از جمله اقدامات انجام شده در کشورهای منطقه است.
این مسوول ادامه داد: احداث ‌هاب‌های پرلیسی و کالینینگراد بلاروس و روسیه برای تجمیع و باز توزیع کالا در قالب کریدورها، اجماع و سرمایه‌گذاری ترکیه و آذربایجان در راه‌اندازی خط ریلی زنگزور با همکاری ارمنستان و شکل‌دهی به مسیر ترانزیتی غرب- ‌ شرق و شمال‌- جنوب و سرمایه‌گذاری 49درصدی امارات‌متحده عربی در بندر پوتی گرجستان به‌عنوان مکمل فعالیت‌های گردشگری و لجستیکی دوبی به‌نام دوبی سیاه، همه نشان از اقدامات انجام شده در منطقه برای افزایش توان ترانزیتی کشورها دارد.
وی همچنین احداث بندر گوادر پاکستان توسط چین در کناره دریای عمان با سرمایه‌گذاری بیش از 50‌میلیارد دلاری، احداث بندر ام القصر عراق و خط ریلی عراق به ترکیه به عنوان مکمل کریدور شمال- ‌جنوب و شکل‌دهی به کریدور عرب- مد ‌ و آی‌مِک را از جمله دیگر اقداماتی دانست که می‌تواند در حوزه ترانزیتی تعیین‌کننده باشد.
ظرفیت ترانزیتی بالقوه جلفا
شهرستان جلفا در شمال غرب استان آذربایجان شرقی در مرز ایران با جمهوری ارمنستان و جمهوری خود مختار نخجوان قرار گرفته است. قسمتی از این شهرستان دارای نقش منطقه آزاد بوده و قوانین مناطق آزاد در بخش‌های نوردوز و جلفا جاری است. در این شهرستان زیرساخت‌های تجاری و حمل‌و‌نقلی در مقیاس منطقه‌ای مستقر است و دو پایانه مرزی جلفا و نوردوز در مفصل اتصال ایران به همسایگان قرار گرفته است.
به عقیده نوشیروان‌زاده، شهرستان جلفا با توجه به جریانات عبوری کالا می‌تواند به عنوان مبدا و مقصد کریدورهای ترانزیت منطقه‌ای مانند جلفا – ترابوزان ترکیه و جلفا- ارمنستان- ‌روسیه و کریدور ریلی ایران- ‌نخجوان‌- ارمنستان و گرجستان قرار گرفته و زمینه را برای تبدیل جلفا به محل رسوب کالا و ایجاد فضایی برای پردازش‌های اولیه و ثانویه مهیا کند.
وی ضمن اشاره به برنامه‌های کشورهای منطقه‌ای در حوزه جلفا ابراز داشت: قرارگیری جلفا در مسیر اتصال دوبی امارات‌متحده عربی به پوتی گرجستان، شرایطی را فراهم کرده که ایران با محوریت شهرستان جلفا بتواند نقش مفصلی را در این امور ایفا کند. همچنین قرارگیری شهرستان جلفا با محوریت منطقه آزاد ارس در مسیر اتصال بنادر جنوبی به ارمنستان- ‌گرجستان، امکان شکل‌دهی به جریانات عبوری کالاهای صادراتی و ترانزیتی به کشورهای اروپایی را فراهم می‌کند. افزون بر این موارد، این شهرستان در محل اتصال ایران به ارمنستان به عنوان عضو اتحادیه اوراسیا قرار گرفته است و برنامه‌ریزی برای افزایش حجم مبادلات ایران از 5‌میلیارد دلار به 30‌میلیارد دلار با آن اتحادیه، می‌تواند باعث رونق‌گیری فعالیت‌های لجستیکی برای این شهرستان شود.
سرپرست شرکت انبارهای عمومی و خدمات گمرکی جلفا در ادامه خاطر‌نشان کرد: منطقه آزاد ارس در محل اتصال ایران به مناطق جنگ‌زده آذربایجان و ارمنستان قرار گرفته است بنابراین بهترین محل برای صادرات مصالح ساختمانی به همراه کالاهای صادراتی و وارداتی دیگر است. توجه داشته باشید که میزان سرمایه‌گذاری در مناطق جنگی بیش از 50میلیارد دلار برآورد شده است. همچنین جلفا و نوردوز در محدوده منطقه آزاد ارس قرار گرفته‌اند و کالاهای زیادی در قالب کالاهای واسطه‌ای و مواد اولیه به شهرستان وارد می‌شوند. افزون بر این، طی مطالعات خط آهن تبریز – چشمه ثریا (‌ترکیه‌) در قالب کریدور شمال- ‌جنوب و غرب‌– شرق هر سال 15‌میلیون تن کالا از شمال غرب ایران می‌تواند جابه‌جا شود و حجم زیادی از تناژ مربوطه را می‌توان از طریق جلفا هدایت کرد.
پتانسیل بالای خط ریلی جلفا
طی مذاکرات کشورهای منطقه‌ای، قرار است خط ریلی جلفا- ‌نخجوان- ‌ارمنستان و گرجستان بازگشایی شود.
نوشیروان‌زاده بر این نظر است که این مسیر با توجه به عدم تطابق عرض ریلی ایران با نخجوان بهترین شرایط را برای تخلیه و بارگیری و رونق‌دهی به فعالیت‌های پردازش‌های اولیه و ثانویه فراهم می‌کند. به عقیده او راه‌اندازی کریدور ارس از آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان از خاک ایران به صورت جاده‌ای و ریلی و زمینه‌سازی ترانزیت عبوری تا میزان 10‌میلیون تن کالا خواهد بود. با این تفاسیر، منطقه آزاد ارس در مفصل اتصال دو کریدور بین‌المللی شمال‌- جنوب و غرب- ‌شرق و ممتازترین موقعیت ژئواکونومیکی در شمال غرب کشور برای شکل‌دهی به کریدورهای ترانزیتی یا کریدورهای اقتصادی را در سطح منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای دارد.
این مسوول ضمن اشاره به تمایل حدود 40‌درصد حرکت کالاهای ترانزیتی وارداتی از بنادر جنوبی ایران به سمت شمال غرب و نقش کلیدی ارس در این جریان کالا و خدمات گفت: این مساله خود نشانگر نقش غالب ارس در حوزه مدیریت زنجیره تامین و ارزش منطقه‌ای و جهانی است.
اثرات تنش در منطقه بر فعالیت‌های گمرکی
نوشیروان‌زاده در ادامه خاطرنشان کرد: قبل از فروپاشی شوروی سابق و بروز مناقشه قره‌باغ و فعالیت تجاری از گمرک جلفا، هر روز به‌صورت میانگین 400‌واگن کالا وارد جلفا می‌شد که در برخی ایام حتی به هزار واگن هم می‌رسید.
در دهه60 با ناامنی بنادر جنوبی میزان بار وارداتی از گمرک جلفا به 10‌میلیون تن در سال رسیده بود. در این مقطع جمعیت کارمندی و کارگری در ادارات و سازمان‌های تجاری در جلفا بیش از 4هزار نفر در روز بود که نشان از نقش مرکز لجستیک و بندر خشک جلفا برای بنادر حاشیه دریای سیاه داشت. با بسته شدن خط ریلی متاسفانه زیرساخت‌های گمرکی، تحت پوشش برنامه‌های منطقه ویژه و بعدا منطقه آزاد قرار گرفت و فضاهای لجستیکی و گمرکی مدرن با دسترسی‌های ریلی و جاده‌ای تبدیل به فضاهای کارگاهی و انباری بدون ملاحظات آینده‌نگرانه شد.
وی افزود: در سال‌های اخیر با حضور ایران در ترتیبات منطقه‌ای کالا، میزان ترانزیت کالا از ایران افزایش یافته و احتمالا در سال‌جاری به 20‌میلیون تن برسد. منطقه آزاد ارس با محوریت مرزهای جلفا و نوردوز هر سال بیش از 2‌میلیون تن کالای ترانزیتی را دارد که در صورت حضور در تحولات منطقه‌ای و گشایش کریدور ارس این میزان می‌تواند مجددا به بیش از 10‌میلیون تن برسد. جلفا با دسترسی‌های ریلی و جاده‌ای و قرارگیری در مسیر جریانات عبوری کالا از بنادر جنوبی به حوزه قفقاز و اروپا و… بهترین موقعیت ترانزیتی را برای کشور می‌تواند ایفا کند. آنچه در دهه‌های اخیر در منطقه آزاد ارس مشاهده شده است عدم نهادینه‌سازی حوزه‌های لجستیک و ترانزیت در برنامه‌های سازمان مربوطه بوده که ماحصل آن بطلان فضاهای گمرکی و به تبع آن لجستیکی و تضعیف مزیت‌های نهادی در این عرصه بوده است. در صورت عدم تامین فضاهای گمرکی در ارس با دسترسی‌های ریلی و تقویت نهادهای تخصصی، انتقال مزیت‌های لجستیکی به نخجوان که به عنوان منطقه آزاد مصوب شده، محتمل است.
پیشنهاداتی برای توسعه ترانزیت ارس
سرپرست شرکت انبارهای عمومی و خدمات گمرکی جلفا در ادامه ضمن ارائه پیشنهاداتی برای توسعه ترانزیت ارس گفت: برای پیشبرد اهداف توسعه‌ای ارس در مدیریت زنجیره تامین و ارزش منطقه‌ای با الهام از سیاست‌های مناطق آزاد، باید تغییرات رویکردی اساسی انجام شده و زیرساخت‌های لازم را برای توسعه و ارتقای شاخص‌های توانمند‌سازی تجاری و شاخص‌های عملکرد لجستیک فراهم کند.
وی از بین بردن فضاهای گمرکی و لجستیکی و انحراف از برنامه‌های راهبردی و قوانین بالادستی ارس در عرصه‌های مگاپورت و ترانزیت و صادرات مجدد را از جمله چالش‌های پیش‌روی توسعه لجستیک منطقه آزاد ارس دانست.
این مسوول همچنین تضعیف نهادهای تخصصی در عرصه‌های لجستیکی، نبود شرکت‌های لجستیکی و تسهیلگر و شتاب‌دهنده و عدم امکان جذب شرکت‌های لجستیکی بین‌المللی برای زمینه‌سازی هم‌بندی‌های اقتصاد منطقه‌ای را از جمله مهم‌ترین چالش‌های موجود در مسیر توسعه ترانزیتی جلفا و منطقه آزاد ارس دانست.