فرآیند طولانی نوسازی کشاورزی در ایران

محمدامین خراسانی*- تحریم‌های بین‌المللی دسترسی به فناوری‌ها و نهاده‌های مدرن کشاورزی را محدود کرده است. چرایی و چگونگی نوسازی بخش کشاورزی در ایران نه‌تنها یکی از دغدغه‌های فعالان این بخش است بلکه در سال‌های اخیر و به دنبال بحران‌های محیط‌زیستی مانند بحران منابع آب که تا حدود زیادی ریشه در ناکارآمدی تولید کشاورزی در ایران دارد-، حتی شهروندان عادی هم به این موضوع می‌اندیشند و در گفت‌وگوهای فضای عمومی شهروندی جا باز کرده است. در این مقاله می‌کوشم به صورت چابک، نگاهی به علل و دلایل مدرن نشدن بخش کشاورزی ایران بپردازم. با توجه به ظرفیت مطلوب متد PESTEL برای واکاوی این مساله، در شش بخش عوامل سیاسی (Political)، اقتصادی (Economic)، اجتماعی‌ (Social)، فناوری (Technology)، محیط‌زیستی (Environment)، و حقوقی‌(Legal)، موانع مدرن‌سازی کشاورزی ایران را بررسی می‌کنم. ناگفته نماند که این عوامل به روش‌های پیچیده‌ای با هم تعامل دارند و محیط چالش برانگیزی را برای نوسازی کشاورزی در ایران ایجاد می‌کنند. پرداختن به این مسائل نیازمند رویکردی جامع و بلندمدت است که ماهیت به هم پیوسته این چالش‌ها را باید در نظر بگیریم.
عوامل سیاسی
تاثیر تحریم‌ها: تحریم‌های بین‌المللی دسترسی به فناوری‌ها و نهاده‌های مدرن کشاورزی را محدود کرده است.
ناهماهنگی سیاستی: تغییرات مکرر در سیاست‌های کشاورزی باعث ایجاد عدم اطمینان برای کشاورزان و سرمایه‌گذاران می‌شود. نمونه‌هایی مانند موارد زیر را می‌توان ذکر کرد:
تغییرات مکرر یارانه‌های کشاورزی
-یارانه‌های سنگین با هدف توسعه کشاورزی با نتیجه فشار بیش از حد بر منابع آب
-تلاش برای خودکفایی در محصولات اصلی مانند گندم، با وجود کمبود آب
-نظرات متضاد در مورد ظرفیت خودکفایی غذایی ایران
-تلاش برای نصب کنتورهای هوشمند آب بدون تغییر قابل توجه در رفتار صاحبان چاه
-چالش‌های اجرای مقررات چاه‌های غیرمجاز و برداشت آب
-تشویق به کشت محصولات پر آب بر در مناطق کم آب
-نبود سیاست‌های موثر برای ترویج محصولات مناسب با اقلیم ایران
-کاهش کارایی در نتیجه سیاست‌های یارانه‌ای دولت برای حمایت از کشاورزان
-ساختار پیچیده مالکیت زمین پس از اصلاحات ارضی ناقص دهه40 و دوران پس از انقلاب اسلامی
عوامل اقتصادی
سرمایه‌گذاری محدود: بخش کشاورزی در مقایسه با سایر بخش‌ها مانند صنعت، نفت و گاز سرمایه‌گذاری ناکافی دریافت می‌کند.
ناکارآمدی بازار: فقدان زیرساخت مناسب بازار و سیستم‌های اطلاعاتی قیمت در بخش کشاورزی در مواردی مانند:
-سیستم قیمت خرید تضمینی دولت برای محصولاتی مانند گندم، انحرافات بازار را ایجاد می‌کند. تغییرات مکرر در این قیمت‌ها بر تصمیمات کاشت تاثیر می‌گذارد.
– تاخیر در پرداخت به کشاورزان برای محصولات خریداری شده، جریان نقدینگی و برنامه‌ریزی را مختل می‌کند.
-باوجود اهداف خودکفایی، ایران همچنان یکی از واردکنندگان عمده گندم است، در حالی که در رتبه دوازدهم تولید جهانی قرار دارد.
– نوسانات در سطوح واردات کالاهای اساسی مانند برنج و گندم (بیش از 50‌درصد کاهش در برخی موارد) نشان دهنده آسیب‌پذیری زنجیره تامین است.
-فقدان سیستم‌های اطلاعات بازار موثر مانع توزیع و قیمت‌گذاری کارآمد می‌شود. این ناکارآمدی‌ها به نرخ تورم مواد غذایی بیش از 50‌درصد و کمبود بالقوه مواد غذایی کمک می‌کند و نیاز به اصلاحات قابل توجه در ساختار بازار کشاورزی ایران را برجسته می‌کند.
محدودیت‌های اعتباری: ضعف در دسترسی کشاورزان خرده‌پا به اعتبارات و تسهیلات مناسب برای مدرن‌سازی عملیات
نوسانات قیمت ارز: تاثیر منفی بی‌ثباتی ارزش پول ملی بر هزینه نهاده‌ها و فناوری‌های کشاورزی وارداتی
عوامل اجتماعی
سالخوردگی جمعیت کشاورز: میانگین سنی کشاورزان ایرانی در حال افزایش است و نسل‌های جوان کمتر به کشاورزی علاقه‌مند هستند.
نابرابری جنسیتی: دسترسی نابرابر زنان به منابع و تصمیم‌گیری‌ها
شکاف‌های آموزشی: شکاف بین آموزش کشاورزی و نیازهای کشاورزی عملی
مقاومت فرهنگی: ترجیح روش‌های کشاورزی سنتی بر تکنیک‌های مدرن به دلیل عوامل فرهنگی
عوامل فناوری
شکاف‌های تحقیق و توسعه: سرمایه‌گذاری ناکافی تحقیق و توسعه در فناوری‌های خاص کشاورزی. دلایلی مانند موارد زیر را می‌توان برای این مساله برشمرد:
– نبود ارتباط موثر دانشگاه و کشاورزان از طریق وزارت جهاد کشاورزی
– چالش‌های استارتاپ‌های کشاورزی از جمله زیرساخت‌های ناکافی برای پشتیبانی از فناوری‌های هوش‌مصنوعی در روستاهای دورافتاده
– کمبود متخصصان آموزش دیده برای پیاده‌سازی و نگهداری فناوری‌های پیشرفته کشاورزی
عوامل محیط‌زیستی
تاثیرات تغییر اقلیم: تاثیر منفی افزایش دما و تغییر الگوی بارش بر عملکرد محصول و دسترسی به آب
تخریب خاک: از دست رفتن کیفیت خاک در نتیجه استفاده بیش از حد از نهاده‌های شیمیایی و شیوه‌های ضعیف مدیریت خاک مانند شخم عمیق
عوامل قانونی
مقررات زیست محیطی: شیوه‌های کشاورزی ناپایدار در نتیجه اجرای ناکافی قوانین زیست‌محیطی
مقررات واردات/صادرات: اثر منفی مقررات پیچیده و محدودکننده تجارت بر رقابت‌پذیری بخش کشاورزی مانند موارد زیر:
-تاخیر در ترخیص کالا از گمرک می‌تواند کیفیت و به موقع بودن صادرات محصولات کشاورزی را تحت تاثیر قرار دهد.
-واردات گیاهان، فرآورده‌های گیاهی، بذر و نهال مستلزم تاییدیه وزارت کشاورزی است. اگرچه این اقدامات برای امنیت زیستی ضروری است اما می‌تواند موانع بیشتری برای تجارت کشاورزی ایجاد کند.
-ایران اقدامات ضد دامپینگ را برای مقابله با واردات با قیمت کمتر از ارزش متعارف محصولات اجرا می‌کند. این اقدامات ضمن حمایت از تولیدکنندگان داخلی، می‌تواند دسترسی به نهاده‌های کشاورزی ارزان‌تر را محدود کند.
در جمع بندی این نوشتار باید بر این موضوع تاکید کنم که نوسازی کشاورزی، بخشی از فرآیند نوسازی اقتصادی ایران است که به دلایل متعدد که در این مقال نمی‌گنجد، تاکنون در اولویت دستور کار مدیران و سیاستگذاران کلان اقتصادی کشور قرار نگرفته است و صرفا به حرکت‌های نسبتا کم اثر مانند حمایت از کسب‌و‌کارهای دانش بنیان و خلاق پرداخته شده که در عمل به دلیل نااطمینانی‌های سیاسی- اقتصادی موجود، نتوانسته‌اند اکوسیستم فراگیر و مطلوبی را شکل دهند.
البته همین شرایط، خود مانع اصلی شکل‌گیری اکوسیستم نوآوری در بخش کشاورزی ایران است. کشاورزی ایرانی نیازمند نوآوری‌های بومی/ مردمی در کنار تزریق منابع مادی و دانشی لازم برای پشتیبانی از نوآوری‌هاست.
*دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشگاه تهران