غربت جانکاه محوطه ازبکی

نادر نینوایی- در شهرستان نظرآباد استان البرز و درست بیخ گوش پایتخت کشور محوطه‌ای تاریخی به نام محوطه ازبکی وجود دارد که با وجود اهمیت بالای تاریخی با چالش‌های متعددی دست و پنجه نرم می‌کند.
مشخص نبودن وضعیت سند مالکیت این محوطه، انجام نگرفتن تعیین حریم و صورت ندادن اقدام موثر برای ثبت جهانی آن، از مهم‌ترین مشکلات امروز محوطه تاریخی ازبکی محسوب می‌شوند.
این در حالی است که این محوطه باستانی هشتم مهرماه سال ۵۲ به شماره ۹۵۵ در فهرست آثار ملی جای گرفت و براساس کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه اُزبکی دربرگیرنده تاریخی از اواخر هزاره هفتم پیش از میلاد تا دوره اسلامی است. همچنین نمونه‌هایی از سفال فلات مرکزی با قدمت هزاره چهارم پیش از میلاد و پیش‌تر از آن در این محوطه تاریخی کشف شده است.
معرفی نشدن این محوطه چندهزار‌ساله باعث شده آن‌طور که رییس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان به «جهان‌صنعت» گفته این اثر فاخر تاریخی در غربتی جانکاه قرار گیرد و حال و روز خوشی نداشته باشد.
کارزار خواستار رسیدگی به محوطه ازبکی
مهجوریت و کم‌توجهی به محوطه ازبکی باعث شده کارزاری مردمی ایجاد شود و گروهی از فعالان میراث فرهنگی با نوشتن نامه‌ای سرگشاده به عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواستار رسیدگی به موضوع شوند. نویسندگان این کارزار خواستار آن شده‌اند که وزیر میراث فرهنگی ضمن دستور رسیدگی عاجل به محوطه ازبکی زمینه ثبت جهانی این محوطه ارزشمند را فراهم کند و از تمامی ظرفیت‌های قانونی برای حفاظت از این محوطه‌ باستانی بهره گیرد.
در متن منتشر‌شده از سوی نویسندگان کارزار خطاب به وزیر میراث فرهنگی کشور آمده است: «محوطه ازبکی به لحاظ داشتن آثاری از ۹هزار سال پیش، واجد ارزشی ویژه در سطح کشور است؛ محوطه‌ای بی‌بدیل که سال‌ها بی‌مهری اشخاص حقیقی و حقوقی خصوصا در چند سال اخیر، آسیب جدی و نابخشودنی به آن وارد آورده است و عدم مدیریت بهینه ‌روی پیکره بی‌جان این میراث هزاره‌های دور، حالتی را در ذهن متبادر ساخته است که گویا آثار باستانی در نظرگاه و برنامه‌ریزی اداری مدیران استان مورد توجه نیست و این در حالی است که دشت نظرآباد پتانسیل فوق‌العاده‌ای در جذب گردشگر از طریق محوطه‌های باستانی دارد. شرایطی که امروز در محوطه ازبکی می‌بینیم، زخم بی‌برنامگی و برنامه‌های تب‌گونه و هیجانی است؛ از جمله عدم‌پیگیری سند مالکیت آن بعد از سال‌ها، آشفتگی در برنامه‌ریزی‌ها، برگزاری‌ جشن آش و خوراک و ‌… که محوطه را به سوی نابودی پیش می‌برد و اقدام تعجب‌برانگیز اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان البرز در کاوش مجدد در صورتی که مهم‌ترین فصول تحقیقات و کاوش توسط دانشمند پرتلاش عرصه باستان‌شناسی پروفسور یوسف مجیدزاده ‌صورت گرفته و گزارش مفصل و جامع آن نیز توسط ایشان‌ ارائه شده است.»
متن منتشر‌شده از نویسندگان این کارزار می‌افزاید: «جناب آقای مهندس ضرغامی؛ ما و همه علاقمندان ایران سرفراز شرایط کنونی کشور را درک می‌کنیم، اما آنچه که برای همه ما اهمیت دارد این است که شرایط، مسئولیت مهم حفاظت از آثار تاریخی و محوطه‌های باستانی را نباید در محاق قرار دهد و اعتقاد راسخ داریم اگر تعهد و تخصص در کنار عشق به مواریث ملموس و ناملموس قرار گیرد، شرایط بهتر خواهد شد.»
در بخشی دیگر از این کارزار خطاب به ضرغامی آمده است: «شما خوب می‌دانید که استان البرز علی‌رغم جدیدالتاسیس بودن، از نظر محوطه‌های باستانی متعلق به هزاران سال پیش گرانسنگ بوده و برخی از آنها به تنهایی نماد تمدن بشری محسوب می‌شوند و حال جای سوال دارد و آن این که چرا برنامه‌ریزی درست و رفتار عقلایی حلقه گم‌شده مدیریت محوطه‌هاست؟! آیا درست است که آثار و ابنیه تاریخی ما به طرز سخره‌آوری رها شود؟! آیا این رفتار با سیاست‌های فرهنگی و اقتصادی کشور سنخیتی دارد؟! مهجوریت و غربت جانکاه یک محوطه مهم‌، آیا حفاظت از آثار تاریخی است؟! آیا رفتارهای هیجانی برخی افراد از سال‌های نه‌چندان دور تا به امروز پسندیده است؟! آن هم در شرایطی که چنین رفتار زننده‌ای برای بارها تکرار شده است و هر بار که مطلبی درج و تذکری داده می‌شود با عکس‌العمل‌های نامتعارف روبه‌رو می‌شود! آیا و خیلی پرسش‌های دیگر که پاسخ درست و عملی به آنها قطعا وضعیت بغرنج این استان و محوطه‌های باستانی آن را از بن‌بست کنونی خارج خواهد کرد. بی‌شک وضع حال کشور برای همگان قابل درک است، اما آنچه که قابل درک نیست نوع برخورد با وضعیت اماکن و محوطه‌های مهم استان و همچنین عدم پاسخ متولیان امر به نقدهای فعالان مدنی است، لذا ما به عنوان عضوی از جامعه فرهنگی کشور مجدانه از شما خواستاریم به عنوان صدای مردم شریف استان البرز‌، ضمن دستور رسیدگی عاجل به بررسی شرایط و راه‌اندازی جدی و ستادی دبیرخانه ثبت جهانی این محوطه ارزشمند که از سرمایه‌های فاخر کشور و دنیا به‌شمار می‌رود، شرایطی نیز فراهم آورید تا از تمامی ظرفیت‌های قانونی برای حفاظت از محوطه‌های باستانی بهره گرفته شود.»
مشکلات محوطه ازبکی
مشکلات محوطه تاریخی ازبکی فهرستی بلندبالا را شامل شده و وجود این معضلات گواه کم‌توجهی مسوولان امر به این محوطه تاریخی ارزشمند است.
سیامک صحافی رییس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان و نویسنده کارزار محوطه ازبکی در پاسخ به این پرسش که آیا تعیین حریم محوطه ازبکی شده است یا خیر، به «جهان‌صنعت» گفت: متاسفانه این محوطه تاریخی هنوز تعیین حریم نشده است و مشخص نیست که چرا با وجود گذشت حدود هشت سال از آزادسازی ملکیت آن به دولت منتقل نشده است. درواقع به خاطر مبلغی حدود ۷۰ میلیون تومان نتوانسته‌اند سند مالکیت این محوطه باستانی را به نام دولت ثبت کنند و این امر جای اندوه و غصه دارد. توجه داشته باشید که محوطه ازبکی به لحاظ معماری، هنر و به سبب حوزه تمدنی و در صنعت سفال در گستره فلات ایران و حتی برای باستان‌شناسی جهان حائز اهمیت است.
وی خاطر‌نشان کرد: موضوع سند مالکیت، تعیین عرصه و حریم و حتی ثبت جهانی و پایگاه ملی شدن محوطه ازبکی نشده است. متاسفانه هر زمان نیز دلسوزان درخصوص این وضعیت محوطه ازبکی صحبت می‌کنند بعضا با رفتارها و واکنش‌های نامناسب از سوی مسوولان میراث فرهنگی استان البرز رو‌به‌رو می‌شوند.
این فعال حوزه میراث فرهنگی درخصوص وضعیت حفاظت محوطه ازبکی نیز گفت: در محوطه ازبکی حفاری غیرمجاز وجود ندارد، اما برخی رفتار افراد فاقد صلاحیت علمی رفتاری به مراتب بدتر از حفاری غیرمجاز است. برگزاری جشنواره لش، فروش اقلام سنتی و غیرسنتی، برگزاری نوروزگاه در یکی از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی فلات ایران، بی‌توجهی به اخذ سند مالکیت، بی‌توجهی به تعیین عرصه و حریم و تقلیل این محوطه فاخر باستانی به یک محوطه درجه چندم باعث شده است که محوطه ازبکی در غربتی جانکاه قرار بگیرد. این در حالی است که حتی کاخ مروارید (در استان البرز) تبدیل به پایگاه ملی شد، اما محوطه ازبکی در گیر‌و‌دار رفتارهای غلط و خارج از نگاه کارشناسی است.
صحافی در پاسخ به این پرسش که آیا باتوجه به ظرفیت‌های محوطه ازبکی امکان تبدیل آن به موزه‌ای روباز وجود دارد یا خیر، ابراز کرد: «به نظرم جایی مثل محوطه ازبکی توانایی تبدیل شدن به یک سایت موزه عظیم را دارد، اما این امر مستلزم رعایت پیش‌نیازهایی در زمینه تعیین حریم، مشخص شدن تکلیف سند مالکیت، ایجاد پایگاه ملی و راه افتادن دبیرخانه ثبت جهانی آن است. همچنین لازم است در ابتدا مسیر دسترسی آن تامین شود. در نظر داشته باشید که پیش از این نیز وعده تبدیل محوطه ازبکی به سایت موزه مطرح شده بود، اما باوجود گذشت ۵ سال همچنان این وعده محقق نشده است.»
در نهایت باید گفت با توجه به کاوش‌های اخیر در محوطه ازبکی و کشف آثار هخامنشی اهمیت این اثر بازهم بیشتر شده است. همچنین کشف مهم‌ترین خشت دست‌ساز بشر و تایید استفاده از سیمان برای نخستین بار توسط انسان ساکن در این محوطه، همه و همه گویای قدر و منزلت آن است و لزوم رسیدگی بیشتر به آن را مشخص می‌کند.