عمارت چهار فصل شهر قم

نادر نینوایی- قم یکی از آن شهرهایی است که باوجود بهره‌مندی از بافت تاریخی شاخص و جای گرفتن خانه‌های تاریخی جالب توجه در آن، عمارت‌های قدیمی‌اش چندان برای عموم مردم شناخته شده نیست.
در محله باغ پنبه شهر قم و در نزدیکی بازار سنتی این شهر، عمارت تاریخی باشکوهی قرار گرفته که با ستون‌های سفید سر به فلک کشیده و نیز با در و پنجره‌های چوبی‌اش، آدمی را به گذشته‌های دور این شهر و به سفری به قلب معماری فاخر ایرانی می‌برد.
قدمت خانه یزدان‌پناه به اواخر دوره قاجاریه و اوایل پهلوی می‌رسد و جزئیات به‌کار‌رفته در معماری آن خیره‌کننده است.
ورودی خانه با درب چوبی، آجرکاری‌های منقوش، طاق شلجمی و با چهار ستون سنگی مدور آن، هر بیننده علاقه‌مند به میراث فرهنگی را سر ذوق می‌آورد. افزون بر این سرستون و پایه ستون‌های حجاری‌شده و لب چینی سردر خانه که با کاشی‌های کنگره‌ای و آجربری مذین شده، در نوع خود کم‌نظیر است.
معماری درونگرا و هنرمندانه عمارت
خانه یزدان‌پناه امضای معماری دوران قاجاریه را داشته و تفکیک اندرونی و بیرونی، گواه معماری درونگرای سازه است.
پاگرد و دالان جبهه شمال‌شرقی به ایوان شمالی و کمی جلوتر به حیاط مرکزی متصل می‌شود. سردر بنا بسیار مجلل بوده و سکوهای کناری که پاخوره نام دارند، این امکان را فراهم می‌آورده‌اند تا کسانی که با صاحب خانه کار داشته‌اند، اما محرم نبوده‌اند، بتوانند در این محل منتظر آقای خانه بمانند.
با عبور از سردر، بازدیدکننده وارد هشتی یا کرباس عمارت می‌شود. در این بخش فضا و راهروهای پیچ در پیچ به حیاط‌های اندرونی و بیرونی منتهی می‌شود، اما طراحی به گونه‌ای است که مانع دید افراد غریبه به داخل حریم خانواده می‌شود. بازدیدکنندگان برای ورود به فضا‌های داخلی خانه، باید از راهروهای پر‌پیچ و خم و دالان‌هایی که یادآور معماری گذشته‌های دور خانه‌های شهر قم هستند، عبور کنند.
عمارت یزدان‌پناه در مجموع هفت اتاق، سه زیر‌زمین، یک بادگیر و یک آب‌انبار دارد. پنج‌دری جبهه غربی خانه با چهار ستون گرد و با شال ستون ساده و سرستون‌ها و پایه ستون‌های حجاری‌شده آراسته شده است. افزون بر این دری‌های جبهه شمالی و جنوبی با ستون‌های سنگی شکیل ایوان‌ها و زیرزمین‌های این دو جبهه، زینت‌بخش فضای داخلی عمارت هستند. سه‌دری عمارت یزدان‌پناه در گذشته حکم اتاق‌ خواب را داشته و پنج‌دری‌ به عنوان اتاق مهمانی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. یکی از نکات جالب توجه معماری خانه یزدان‌پناه این است که هر یک از اتاق‌های آن به نوبه خود مستقل و جداگانه هستند. با این وجود همین اتاق‌های مستقل از طر‌یق درهای چوبی که بین آنها قرار گرفته به یکدیگر متصل شده‌اند و گفته می‌شود در زمان برگزاری مهمانی‌های بزرگ درهای اتاق‌ها باز می‌شده تا فضای بیشتری برای مهمانان فراهم شود.
در عمارت یزدان‌پناه به تبع شیوه رایج در خانه‌های اقلیم گرم و خشک اتاق‌ها گرداگرد حیاط به صورت تو‌درتو قرار گرفته‌اند و این انعطاف‌پذیر بودن طراحی موجب شده که تمام اتاق‌ها با درب‌هایی به یکدیگر وصل شوند. با این شیوه معماری به سبب آنکه اتاق‌ها با یکدیگر در تبادل دمایی هستند فضای خانه همواره دمایی متعادل داشته و هیچ یک از اتاق‌ها بیش از حد سرد یا گرم نمی‌شوند.
عمارتی بر پایه معماری چهار فصل
از جمله نکات جالب توجه در خصوص خانه یزدان‌پناه آن است که معماری آن به شکلی بوده که این عمارت در تمام فصول سال هوای مطبوعی داشته و به اصطلاح خانه چهار فصل است.
حیاط خانه که به آن میانسرا نیز می‌گویند در تمام طول سال محیط دمایی مطبوع و معتدل داشته و میزان مناسبی از نور آفتاب را در تمام سال دریافت می‌کند.
در خصوص نحوه چیدمان اتاق‌ها نیز باید گفت که سمت شمالی حیاط که آفتاب در فصل زمستان به آن مایل می‌تابد به سبب آفتابگیر بودن انتخاب اول فصول سرد بوده است. در اتاق‌های زمستان‌نشین برای کمک به ورود بیشتر نور خورشید، اغلب پنجره‌های آن ارسی‌های بزرگ است و سطح ارتفاع اتاق نیز در این ضلع کوتاه‌تر بوده تا هوای اتاق زود‌تر گرم شود.
در ضلع جنوبی ساختمان، اما سطح ارتفاع اتاق‌ها بلند‌تر است و همین نکته باعث می‌شود که هوا درون اتاق دیر‌تر گرم شود و هوای گرم به سطح بالا صعود کند. در بخش تابستان‌نشین یک پنجره نیز در نزدیک سقف وجود دارد که هوای گرم را از اتاق خارج می‌کند و تاثیر بسزایی در خنک شدن فضای کف اتاق که محل نشیمن افراد بوده داشته است.
جالب است بدانید در خانه یزدان‌پناه برای خنک‌سازی محوطه خانه در تابستان‌ها از بادگیرها و آب‌انبارها استفاده شده است. آب‌انبارها در گذشته به صورت مستقیم و به وسیله قنات‌هایی که با دقت مثال‌زدنی حفر شده‌اند، پر می‌شده است.
یکی از نقاط برجسته معماری خانه‌های قدیمی و مجلل ایرانی، ساز‌و‌کار به‌کار‌ گرفته‌شده برای تامین نور از سقف اتاق‌ها است. نورگیرهای سقف در واقع حکم روشی کارآمد برای جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب به برخی از فضاها‌ را داشته است‌. این نوع نور‌گیری همراه با رنگ ملایم دیوار‌ها موجب می‌شده که هم نور مناسب برای اتاق‌ها تامین شود و هم فضای داخلی خانه رنگ و بوی زیباتری پیدا کند.
نورگیری هر یک از اتاق‌های خانه یزدان‌پناه‌ بسته به نوع و کارکرد اتاق متفاوت است و در بعضی از اتاق‌ها که مطلقا آفتاب به آنها نمی‌تابیده یا نور کمی داشته‌اند، برای تامین نور لازم، روشندانی در بالای اتاق قرار می‌گرفته است.
امکانات خانه و شرایط بازدید
با بازدید از خانه یزدان‌پناه در شهر قم می‌توانید افزون بر تماشای جاذبه‌های معماری این خانه، برخی از آثار هنری و بومی استان قم را که در این خانه تاریخی به نمایش گذاشته شده از نزدیک ببینید.
از جمله آثار به نمایش در‌آمده در خانه یزدان‌پناه می‌توان به سفال و سرامیک، قلم‌زنی روی مس، معرق چوب، نقاشی روی شیشه، تراش سنگ‌های قیمتی و غیرقیمتی، منبت چوب، کوزه‌های سفالین منقش به آیات و روایات و اسماء جلاله و همچنین لباس‌های سنتیرا اشاره کرد.
همچنین در خانه یزدان‌پناه و در اتاق‌های آن که با نام‌های عقیق، زمرد، فیروزه و یاقوت معرفی شده‌اند، می‌توانید به صرف غذا بپردازید و تجربه‌ای از صرف یک غذای خانوادگی در عمارتی تاریخی را داشته باشید.
برای بازدید از خانه یزدان‌پناه و تماشای زیبایی‌های این عمارت تاریخی، کافی است به خیابان ۱۹ دی قم بروید و از آنجا وارد کوچه شماره ۱۱ شوید.