عمارت آقازاده؛ نماد بادگیرهای ایرانی

نادر نینوایی- اگر به تصویر پشت اسکناس‌های دوهزار تومانی دقت کرده باشید، حتما تصویر عمارت آقازاده را دیده‌اید. بادگیرهای سربه‌فلک‌کشیده عمارت و طاق‌هایی که گرداگرد حیاط را گرفته‌اند، آدمی را به سفری به گذشته‌های دور شهر تاریخی و کویری ابرکوه می‌برد.
بادگیر دوطبقه و ۱۸متری این خانه قاجاری نیز حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد و یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های بادگیر در ایران به‌شمار می‌رود.
گذشته از تمام این موارد، مقرنس کاری‌های به کار رفته در بخش کلاه‌فرنگی عمارت، چشم‌های هر بیننده‌ای را به خود خیره و مبهوت کرده و راوی گوشه‌ای از زیبایی‌های تمام‌ناشدنی هنرهای سنتی ایرانی است.
تاریخچه و اهمیت عمارت
عمارت آقازاده ابرکوه در حدود سال‌۱۱۵۷ هجری‌شمسی به دستور حاج‌حسین ابرقویی بنا شد. حاج‌سید میرزا محمد‌حسین مجتهد ابرقویی از جمله افراد متمول ابرکوه بوده و زمان زیادی از عمر خود را صرف امور عمرانی و کشاورزی کرده است.
این‌طور روایت شده که حاج‌حسین برای ساخت این عمارت۸۲۰مترمربعی، گشاده‌دستی زیادی به خرج داده است و به مدد دستان هنرمندِ معماران و تمول صاحبخانه، اثری هنری درقلب ابرکوه سر بر آورده است.
اهمیت عمارت آقازاده به لحاظ ویژگی‌های تاریخی و شاخصه‌های معماری آن به حدی بوده که موجب شده این اثر تاریخی در ۲۴بهمن‌۱۳۷۵ با شماره ثبت‌۱۸۳۸ در فهرست آثار ملی به ثبت برسد. در همان لحظه ورود به عمارت می‌توان با تماشای حوض بزرگ و مستطیلی‌شکل حیاط و بادگیر مرتفعی که بر فراز خانه سر بر آورده است، متوجه ویژگی‌های خاص معماری این اثر هنری شد.
بازدیدکننده از طریق دالانی به حیاط بزرگ خانه رهنمون می‌شود. با پیمودن مسیر کوتاهی در حیاط این بنای دوطبقه، پنجره‌های ارسی و شیشه‌های رنگی و بادگیر فاخر عمارت رخ می‌نماید و همین آغاز یک ماجراجویی در کالبد هنرهای سنتی ایرانی است.
معماری شاهکار مهندسی ابرکوه
اتاق‌های خانه آقازاده در سه‌سوی حیاط قرار گرفته‌اند و باتوجه به شرایط آب‌و‌هواییِ ساکنان خانه، در هر فصل در یکی از اتاق‌ها یا بخش‌های عمارت ساکن می‌شده‌اند. این توجه ویژه به شرایط آب‌وهوایی و اقلیمی در ساخت بنا، نشان از مهندسی دقیق معماران دارد.
اتاق‌های شرقی و غربی به‌شکل سه دری و پنج ‌دری هستند. اتاق‌های خواب عمارت، اتاق‌های سه‌دری بوده‌اند که در دوسوی اتاق‌های پنج‌دری قرار گرفته‌ و اتاق‌های پنج‌دری در گذشته اتاق‌های اصلی شمرده می‌شده‌اند.
به پیروی از معماری خانه‌های مناطق کویری ایران، در خانه آقازاده از مصالح بومی مثل خشت و آجر استفاده شده است. البته به تناسب نیاز، چوب نیز کاربرد زیادی در ساخت در‌و‌پنجره‌های عمارت داشته و همچنین گچ‌بری‌ها وظیفه آراستن و زینت‌بخشی داخل اتاق‌ها را عهده‌دار بوده‌اند.
در فصول گرم سال اتاق تابستان‌نشین عمارت مورد استفاده اهالی خانه قرار می‌گرفته و فرصتی بوده که اهل خانه از تابش مستقیم آفتاب دور مانده و دورهمی خانوادگی برقرار باشد. اتاق تابستان‌نشین در بخش جنوبی حیاط قرار دارد و بالای بام آن، بادگیر مشهور عمارت سر برآورده است. اتاق تابستان‌نشین ایوانی با فضای نیمه‌باز دارد که در مقایسه با سایر نقاط خانه تزئینات کمتری در آن دیده می‌شود.
درست کنار اتاق تابستان‌نشین، اتاق خیشخان با سقف نورگیر واقع شده که درگذشته نورگیر را ﺑﺎ ﺣﺼﻴﺮ و ﺳﻔﺎل پوشانده و بر آن آب می‌پاشیدند تا هوای اتاق مطبوع‌تر و خنک‌تر شود.
توجه داشته باشید اتاق‌های پنج‌دری یا اتاق شاه‌نشین دارای پنج‌لنگه در ارسی هستند که روبه‌روی حوض بزرگ واقع شده‌اند.
اتاق‌های سه‌دری نیز با پنجره‌های ارسی آذین شده‌اند و نام آنها از روی تعداد ارسی‌ها می‌توان تشخیص داد.
در بازدید از عمارت آقازاده نباید از «کلاه‌فرنگی» عمارت آقازاده که درست کنار بادگیر و روی بام تالار اصلی قرار دارد، غافل شوید. این بخش از خانه شکل هشت‌پر دارد و در هر سوی آن پنجره‌ای با شیشه‌های رنگی جلوه می‌فروشد و در روز پرتوهای نور خورشید را به تالار اصلی مهمان می‌کند.
در حقیقت ترکیب هنرمندانه بادگیر و کلاه‌فرنگی در کنار یکدیگر هم جلوه بصری زیبایی به خانه بخشیده و هم به خنکی و نوررسانی فضای زیرین و تالار خانه مدد رسانده است.
بادگیری به وسعت تاریخ
بادگیر عمارت آقازاده را باید اوج هنرنمایی معماران این بنای تاریخی دانست. بادگیر دوطبقه عمارت آقازاده به سبک یزدی بر بام تالار اصلی جاخوش کرده است و همین امر آن را با سایر خانه‌های مناطق کویری متفاوت می‌کند. این سبک از بادگیر امکان دریافت و ورود باد از هر چهار جهت به کانال را دارد و در واقع بادگیر چهارسویه به حساب می‌آید.
گفتنی است مهندسی بادگیر عمارت به شکلی است که حتی اگر بادی نوزد، تهویه هوای اتاق‌ها برقرار خواهد بود و از همین‌رو هوای اتاق‌ها به هیچ روی خفه و گرفته نمی‌شود. بادگیر عمارت آقازاده به سبب ارتفاع بلند و ۱۸‌متری آن از هر سوی شهر نمایان است و همین امر تصویر بادگیر عمارت آقازاده را به برند شهر ابرکوه بدل کرده است. امروز می‌توان تصویر این بادگیر را روی بسیاری از محصولات تولیدی کشور دید و همان‌طور که ذکر شد، نمایی از آن بر پشت اسکناس‌های دوهزار تومانی نیز نشسته است.
طبقه بالا و پایین بادگیر به شکل کامل با یکدیگر هماهنگ هستند. بادگیر طبقه دوم کوچک‌تر از اولی است، اما هردو شکل مستطیلی دارند. با نگاهی اجمالی می‌توان هنر و ظرافت در معماری اصیل ایرانی را در طراحی این بادگیر دید و دور از انصاف است که لب به تحسین این همه هنر و دقت مثال‌زدنی نگشود.
۱۹دریچه توان بالایی به بادگیر بالایی و اصلی عمارت آقازاده داده و به لحاظ بصری هم شکل صلیب‌مانند بادگیر و تزئینات آنها نشان از هنرمندی و ظرفیت‌های مثال‌زدنی فنی معماران آن دارد.
بادگیر پایینی مجهز به ۱۳دریچه در طول و ۶منفذ در عرض بوده و بادگیر بالایی نیز ۶دریچه در طول و ۲منفذ در عرض دارد. مهندسی بادگیر به‌گونه‌ای انجام‌شده که باز و بسته‌ کردن دریچه‌ها در زمان وزش شدید باد یا سرمای زمستان میسر باشد.
توجه داشته باشید ابعاد و حتی نوع مصالح به کار رفته در بادگیرها ارتباط مستقیمی با وضیعت مالی صاحبخانه داشته است و اشخاص ثروتمندی مانند مالک عمارت آقازاده، بادگیر دوطبقه و چهارطرفه را ترجیح می‌دادند که علاوه‌بر خشت و گل، از آجر و گچ برای ساخت آنها استفاده می‌شده است و با تزئینات ظریف‌شان نشانی از تمول صاحبخانه بوده‌اند.
تزئینات عمارت و شرایط بازدید
در بازدید از عمارت آقازاده نباید از مقرنس‌کاری بخش زیرین کلاه‌فرنگی و سقف مقرنس‌کارى تالار اصلی، غافل شد.
افزون بر این، ارسی‌های مشبک مستطیلی نیز به ‌شیشه‌های رنگی با قاب چوبی گره‌چینی مزین شده‌اند و گچ‌بری‌هایی که در حاشیه پنجره‌ها و درها کار شده نیز در نوع خود تماشایی هستند. از دیگر تزئینات خانه می‌توان به قطاربندی (نوعی از تزئینات به کار رفته در رخ بام) اشاره داشت که فضایی خاص به نمایی بیرون عمارت بخشیده است.
تزئینات گچ‌بری در راس هر دو بادگیر بالایی و پایینی به‌صورت اشکال هندسی با قوس‌های مختلف است و از الگوی خاصی تبعیت نمی‌کنند و به ‌نوعی امضای معمار برای اثر جاویدانش محسوب می‌شوند.
گفتنی است عمارت آقازاده در میدان امام حسین(ع) ابرکوه و در محله دروازه واقع شده است و البته که تماشای بنای هنرمندانه آن می‌تواند شما را از نمایی نزدیک‌تر با معماری فاخر مناطق کویری ایران آشنا کند.