شهرداری‌ها و آمایش سرزمین

دکتر بهرام وهابی*- سابقه آمایش سرزمین در ایران بیش از 50 سال است. از زمان برنامه پنجم عمرانی کشور، این موضوع با مدیریت گروه ستیران به صورت جدی وارد نظام برنامه‌ریزی کشور شد. در برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران نیز معمولا آمایش سرزمین یکی از اصول تدوین برنامه و یکی از محصولات مهم برنامه به عنوان راهنمای عمل مدیران بوده است. شاید بتوان گفت یکی از پاشنه آشیل‌های آمایش سرزمین در ایران، جایگاه شهرداری‌ها در این موضوع است. واقعیت این است که موضوع آمایش سرزمین فارغ از اینکه موضوع آمایش به عنوان برنامه‌ریزی بالا به پایین (TDP) نگریسته شود یا به عنوان برنامه‌ریزی پایین به بالا (TDP)، همواره یا تا سطح شهرها فرود آمده یا هم از سطح شهرها پرواز کرده و در این میان، جایگاه شهرداری‌ها به عنوان مدیریت شهری و در واقع برنامه‌ریزی درون‌شهری و میان‌شهری، مورد توجه قرار نگرفته است. این موضوع زمانی جدی‌تر می‌شود که شهرهای خاصی را در نظر بگیریم که نقشی حیاتی در نظام آمایش کشور دارند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- نظام برنامه‌ریزی و آمایش دریا محور که متکی بر عملکرد شهرهای ساحلی از جمله شهرهای نوار ساحلی شمال کشور (ساری، رشت و گرگان) و شهرهای نوار ساحلی شمال کشور
(بوشهر و بندر عباس) است.
2- شهرهای مرزی و بازارچه‌های مرزی که مرتبط با شهرهای مهم و استراتژیک مرزی مانند مرز بازرگان، شهرهای مرزی غربی و جنوب شرقی کشور است.
3- شهرهای مهم در نظام سلسله مراتب شهری که شامل کلانشهرها (بیش از یک‌میلیون نفر)، شهرهای بزرگ (پانصد هزار تا یک‌میلیون نفر)، شهرهای بزرگ میانی (یکصد هزار تا پانصد هزار نفر)، شهرهای متوسط (75 هزار تا یکصد هزار نفر)، شهرهای کوچک میانی (50 هزار تا 75 هزار نفر)، شهرهای کوچک (25 هزار تا 50 هزار نفر) و روستا- شهرها (کمتر از 25 هزار نفر) می‌باشد. شهرها در سطوح مختلف جمعیتی و کارکردی، دارای نقش مهمی در نظام آمایش سرزمین دارند.
4- سلسله مراتب اداری شهرها نیز در نظام آمایش سرزمین اهمیت ویژه‌ای دارد. در این زمینه می‌توان به مراکز سیاسی (مانند تهران به عنوان پایتخت اداری کشور)، شهرهای فرااستانی (دارای کارکرد و تاثیرات فرااستانی مانند کلانشهرها) و مراکز استانی (شهرهای مرکز استان) اشاره کرد.
5- شهرهای استراتژیک اقتصادی و اجتماعی مانند شهرهای دارای صنایع استراتژیک، مراکز اقتصادی استراتژیک و مراکز فرهنگی و اجتماعی مهم. از جمله این شهرها می‌توان به تهران برای خودروسازی، بازار بزرگ تهران، شهرهای دارای تمرکز صنایع پتروشیمی و فولاد، شهرهای دارای بافت‏‌های با ارزش تاریخی مانند اصفهان، کاشان و یزد و همچنین شهرهای دارای اهمیت مذهبی مانند مشهد، قم و شیراز اشاره کرد.
آنچه در این میان برای حوزه آمایش سرزمین مهم است، دو موضوع می‌باشد:
1- کارکرد برون‌شهری شهرها که به نظام شهری کشور و تلفیق آن با نظام تقسیم کار ملی مربوط می‌شود.
2- کارکرد درون‌شهری شهرها که در نظام آمایش سرزمین در ایران مغفول مانده است.
با توجه به تاثیرگذاری بسیار مهم مدیریت شهری (با آثار درون‌شهری و خصوصا ‌برون‌شهری) در نظام برنامه‌ریزی کشور، پیشنهاد می‌شود توجه ویژه‌ای در زمینه لحاظ مدیریت شهری در طراحی تقسیم کار ملی در قالب آمایش سرزمین صورت گیرد تا از این طریق بتوان توسعه همه‌جانبه و جامع در قالب آمایش سرزمین (فراملی، ملی و منطقه‌ای) را شاهد بود.
*کارشناس اقتصادی