سه درس مهم از سیاست خارجی هند

محمدرضا ستاری- ناندرا مودی نخست‌وزیر هند که به تازگی برای سومین‌بار در انتخابات پارلمانی هند به پیروزی دست یافته، برای اولین مرتبه پس از شروع جنگ اوکراین به کی‌یف سفر کرده و با ولودیمیر زلنسکی رییس‌جمهوری این کشور دیدار کرد.
مودی که همزمان ضمن برقراری ارتباط نزدیک با ایالات‌متحده، روابط بسیار خوبی نیز با ولادیمیر پوتین رییس‌جمهوری روسیه دارد، در این سفر اعلام آمادگی کرده که هر چه زودتر به عنوان میانجی برای برقراری صلح میان دو کشور تلاش کند. وزارت خارجه هند نیز همزمان با سفر مودی به لهستان و سپس اوکراین اعلام کرده که تمامی حمایت‌های لازم را در جهت پایان دادن به مناقشات انجام می‌دهد و آماده تعامل با هر دو طرف جنگ است. در این میان روزنامه معروف هندوستان تایمز نیز با اشاره به سفر مودی آن هم در شرایط حساس کنونی جنگ که نیروهای اوکراینی وارد خاک روسیه شده‌اند، گزارش داده که هرچند احتمال میانجی‌گری مستقیم میان روسیه و اوکراین در دستور کار دهلی‌نو نیست، اما به احتمال زیاد مودی می‌تواند از ارتباط شخصی خود، حامل پیام‌هایی مهم برای دو طرف درگیری باشد.
خودمختاری استراتژیک
همانطور که گفته شد، هندی‌ها همزمان با اینکه با غرب و به خصوص آمریکا بسیار نزدیک بوده و حتی اکنون به نظر می‌رسد که تبدیل به شریک استراتژیک واشنگتن در منطقه شده‌اند، از سوی دیگر در یک معادله متوازن با روسیه ارتباطی عمیق دارند. به همین دلیل است که کارشناسان معتقدند هند به خصوص در دوران نخست‌وزیری ناندرا مودی از سه اصل خودمختاری استراتژیک، چندجانبه‌گرایی و قدرت نرم در سیاست خارجی پیروی کرده و شواهد نیز نشان می‌دهد برای دفاع از منافع ملی خود بارها بر این اصول اساسی تکیه کرده است.
طبق گزارشی که در این خصوص مجله ژئوپلیتیک به قلم مانوج کومار میشرا، استاد علوم‌ سیاسی کالج SVM منتشر کرده، هندی‌ها توانسته‌اند در طول سال‌های اخیر با حفظ خودمختاری استراتژیک، حتی در میان درگیری و جنگ‌های بزرگ بین‌المللی از منافع کلیدی خود محافظت کنند. این مساله اکنون در مورد جنگ اوکراین و همچنین جنگ غزه کاملا صادق است، به طوری که در جنگ اوکراین کاملا بی‌طرف مانده و تاکنون به قطعنامه‌های سازمان ملل مبنی بر محکومیت روسیه نیز رای ممتنع داده است. در همین راستا می‌توان گفت، دهلی‌‌نو در خصوص اوکراین یک بازی چند‌وجهی را دنبال می‌کند زیرا از یکسو پشت سر غرب جهت منزوی کردن روسیه قرار نگرفته تا مبادا مسکو را به رقیب دیرینه‌اش یعنی چین نزدیک‌تر کند و از سوی دیگر نظام چندقطبی بین‌المللی برای هندی‌ها بهترین موقعیت را برای تامین منافع محیا کرده که این نظام تنها با حفظ موقعیت روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ می‌تواند تداوم داشته باشد.
در همین راستاست که نیروپاما رائو، وزیر خارجه اسبق هند طی مقاله‌ای که در نشریه فارین افرز منتشر کرده، نه‌تنها گسترش ناتو به سمت شرق و روسیه را موجب نگرانی توصیف کرده، بلکه معتقد است هند به سوء‌استفاده‌های ایالات‌متحده در خصوص تحریم‌ها پاسخی نداد، در عوض به تجارت با آمریکا با تمامی مخالفت‌هایی که با برخی از سیاست‌های این کشور داشت، ادامه داد زیرا فکر می‌کند این کار می‌تواند رسیدگی به چالش‌های جهانی را برای دهلی‌نو آسان‌تر کند. در نتیجه هند بدون توجه به خواسته‌های غرب، حق دارد رویکرد مشخص و خاص خود را در مورد روسیه داشته باشد.
در چنین شرایطی است که شاهدیم علی‌رغم مشارکت راهبردی هند با ایالات‌متحده و حجم رو به رشد همکاری نظامی میان دو کشور، دهلی‌نو همچنان در خصوص تسلیحات پیشرفته از قبیل هواپیماهای جنگنده، موشک‌های کروز، زیردریایی‌ها و سکوهای جنگ زمینی به روسیه وابسته است. در اقدامی قابل تامل و در حالی که جمعیت زیادی از این کشور را مسلمانان تشکیل می‌دهند، دولت مودی در جنگ غزه از اسرائیل حمایت کرده است.
چندجانبه‌گرایی
هندی‌ها به طور قطع این نکته را خوب دریافت کرده‌اند که دوستان و دشمنان یک کشور ممکن است با گذشت زمان تغییر کند، اما آنچه ثابت است و بدون تغییر می‌ماند جغرافیا و محیط ژئوپلیتیکی این کشور است. از این رو شاهدیم که دهلی‌نو همزمان با اینکه به دنبال تامین منافع حیاتی خود در منطقه هند- پاسیفیک و هیمالیا در همکاری با ایالات‌متحده است، اما به صورت مستقیم با چینی‌ها وارد چالش نمی‌شود. به عنوان مثال هند سیاست خود را در منطقه اقیانوس هند و اقیانوس آرام تحت ائتلاف کواد (‌ائتلاف آمریکا، هند، استرالیا و ژاپن جهت مهار چین) به دقت طراحی کرده تا امنیت دریایی و تجاری خود را بدون مقابله مستقیم با چین حفظ کند. از این ‌رو هندی‌ها ضمن دفاع از منافع ملی خود از طریق سیاست چندجانبه‌گرایی، با کمک آمریکا و بدون قربانی کردن روابط استراتژیک قدیمی خود با روسیه، به دنبال مدیریت تهدید چین هستند.
مساله مهم این است که نگرانی امنیتی از چین و رقابت با این کشور، مانع همکاری هند با پکن در قالب پیمان‌های چند‌جانبه‌ای مانند بریکس و شانگهای نشده است، به طوری که اکنون هند نه‌تنها یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری چین است، بلکه در جلسات سه‌جانبه با پکن و مسکو نیز حاضر بوده و در جهت بریکس ضمن همکاری با این کشورها، به منظور تامین منافع کشورهای جنوب جهانی سنگ تمام گذاشته است.
علاوه بر این دهلی‌‌نو، اکنون در خط مقدم پیشنهاد اصلاح در نهادهای جهانی مانند شورای امنیت، صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی است تا نشان دهد در کنار کشورهای در حال توسعه فارغ از روابط استراتژیک‌اش با قدرت‌های بزرگ ایستاده است.
مواجهه با قدرت‌های بزرگ و
قدرت نرم
در همین رابطه بررسی سیاست خارجی متوازن هند نشان می‌دهد که این کشور درک کرده تا چه میزان موقعیت ژئواستراتژیک‌اش برای سیاست آسیایی آمریکایی‌ها حیاتی است، لذا به ‌گونه‌ای بازی کرده که کارایی پیمان کواد جهت مهار چین تا حدود زیادی منوط به حمایت هند باشد.
به عنوان مثال هند تاکنون علی‌رغم تمامی فشارها برای محکوم کردن روسیه جهت حمله به اوکراین مقاومت کرده و تبدیل به یکی از مهم‌ترین واردکنندگان نفت و انرژی از این کشور شده است، همچنین همزمان با اینکه توانسته از آمریکا جهت خرید سامانه دفاع هوایی اس- 400 روسیه معافیت بگیرد، از یکسو واردات سلاح از مسکو را تداوم بخشیده و از سوی دیگر با ایالات‌متحده جهت مهار چین همکاری می‌کند.
دهلی‌نو همچنین همزمان خود را به عنوان یک بازیگر مهم در زمینه فناوری‌های دفاعی، هوش مصنوعی، فناوری سایبری و ارتباطات راه دور برای آمریکا تعریف کرده و از طرف دیگر معتقد است که روسیه به عنوان یک قدرت بین‌المللی نباید ضعیف و منزوی شود. این موارد در حالی صورت گرفته که هندی‌ها در طول سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به قدرت نرم آن هم به صورت متفاوتی داشته‌اند. به عنوان مثال ناندرا مودی نخست‌وزیر این کشور همزمان با مانور و تاکید بر منابع تاریخی و معنوی هند، ارزش‌های تمدنی و ابتکارات دیپلماتیک هندی و بودایی را جهت ایجاد همبستگی با اقتصادهای نوظهور در دستور کار قرار داده و حتی برخی از رفتارهای او مانند تمرین یوگا در امکان عمومی توانسته مورد توجه زیادی از سوی برخی رهبران جهان قرار بگیرد. خروجی این کار نیز باعث شده هندی‌ها اکنون مواضع‌شان برای رهبری کشورهای در حال توسعه و جنوب جهانی، آن هم در سایه عدم کارایی جنبش عدم تعهد به شدت تقویت شود.