سهم اندک غذا از سبد اقتصاد

«جهان‌صنعت»- مرکز آمار ایران سهم بخش کشاورزی از تولید ناخالص داخلی (GDP) را ۷درصد و سهم صنایع وابسته به محصولات کشاورزی را 8/3‌درصد گزارش کرده است. این در حالی است که بخش کشاورزی در برزیل 5/5‌درصد و صنایع وابسته 5/19‌درصد از GDP را تشکیل می‌دهند. یکی از علل پایین بودن نسبت ارزش صنایع غذایی به محصولات کشاورزی در ایران، خام‌فروشی در این زنجیره است.
سهم بخش کشاورزی از تولید ناخالص داخلی (GDP) در ایران بین ۷ تا ۱۰‌درصد گزارش می‌شود. هرچند این سهم، ناچیز به نظر می‌رسد، نسبت به بسیاری از کشورهای جهان همچون کشورهای اروپایی و آمریکایی سهم بالاتری است.
نمودار شماره (1)، سهم بخش‌های مختلف از تولید ناخالص داخلی (واحد هزارمیلیارد تومان) به گزارش بانک مرکزی را نشان می‌دهد.
طبق این نمودار با وجود رشد ارزش «گروه کشاورزی، جنگلداری و ماهیگیری» از ۱۰۹‌همت به ۱۵۸‌همت طی دهه۹۰ شمسی (به قیمت ثابت سال ۱۳۹۵)، سهم این گروه در حدود ۱۰‌درصد باقی مانده است. برای فهم بهتر موضوع، لازم به ذکر است سهم گروه نفت و گاز از GDP ایران نیز اندک و همواره بین ۷ تا ۱۳درصد است. نکته مهم در این تقسیم‌بندی آن است که بخش زیادی از زنجیره ارزش نفت و گاز در گروه صنایع و گروه خدمات دسته‌بندی شده‌اند.
بخش کشاورزی نیز شرایط مشابهی دارد و برای درک سهم واقعی زنجیره ارزش این بخش باید به صنایع پایین‌دست آن نیز توجه کرد. به عبارت دیگر آنچه از اهمیت بیشتری برخوردار است، سهم «بخش غذا» از اقتصاد کشور است. بخش غذا شامل تولیدات محصولات کشاورزی و دام به‌علاوه صنایع وابسته و خدمات مرتبط است.
سهم کشاورزی و غذا از تولید ناخالص داخلی در جهان
در آمارهای اقتصادی کشورهای مختلف جهان بین سهم بخش کشاورزی و سهم بخش غذا در تولید ناخالص داخلی (GDP) تفاوت وجود دارد. سهم تولید ناخالص داخلی حاصل از کشاورزی تنها نشان‌دهنده ارزش‌افزوده محصولات کشاورزی (و دامداری)، جنگلداری (و شکار) و ماهیگیری به‌عنوان درصدی از کل تولید ناخالص داخلی است. در کشورهای در حال توسعه این سهم به دلیل برجستگی کشاورزی در اقتصادشان می‌تواند بیشتر از کشورهای توسعه‌یافته باشد.
سهم بخش غذا در تولید ناخالص داخلی به‌طور طبیعی بیشتر از بخش کشاورزی به تنهایی است. مفهوم گسترده‌تر بخش غذا نه‌تنها تولیدات کشاورزی اولیه بلکه صنایع مرتبط مانند فرآوری مواد‌غذایی، آماده‌سازی، توزیع و خرده‌فروشی را نیز در بر می‌گیرد. بنابراین بخش غذا شامل فعالیت‌های مزرعه و صنایع و خدمات فراتر از مزرعه است. بخش غذا سهم قابل‌توجهی در تولید ناخالص داخلی، اشتغال و توسعه کلی اقتصادی دارد.
سهم بخش غذا در اقتصاد کشور‌ها
سهم بخش غذا در اقتصاد کشورها متفاوت است و بستگی به عوامل مختلفی مانند توسعه اقتصادی، ساختار اقتصادی، فرهنگ مصرف و سیاست‌های کشاورزی و غذایی دارد. سهم در تولید ناخالص داخلی (GDP)در کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه‌یافته، بخش غذا و کشاورزی معمولا سهم بیشتری از تولید ناخالص داخلی (GDP) دارند. برای مثال، در برخی کشورهای آفریقایی و آسیایی، این سهم می‌تواند تا 30‌درصد یا بیشتر ازGDP باشد. در کشورهای توسعه‌یافته، این سهم کمتر است و معمولا کمتر از 10درصد از GDP را شامل می‌شود.
سهم در اشتغال: بخش غذا و کشاورزی در بسیاری از کشورها یکی از بزرگ‌ترین منابع اشتغال است. در کشورهای در حال توسعه، درصد زیادی از جمعیت در این بخش مشغول به کار هستند. برای مثال، در برخی کشورهای آفریقایی تا 70‌‌درصد از نیروی کار در بخش کشاورزی و غذا فعالیت می‌کنند. در کشورهای توسعه‌یافته، این سهم کمتر است اما هنوز هم تعداد زیادی از افراد در صنایع مرتبط با غذا مشغول به کار هستند.
صادرات و واردات: بخش غذا نقش مهمی در تجارت بین‌المللی دارد. بسیاری از کشورها به صادرات محصولات غذایی وابسته هستند، در حالی که دیگر کشورها به واردات این محصولات نیاز دارند. کشورهایی مانند برزیل، آمریکا، هلند و چین از جمله بزرگ‌ترین صادرکنندگان محصولات غذایی در جهان هستند. واردات و صادرات محصولات غذایی می‌تواند تاثیرات قابل‌توجهی بر اقتصاد کشورها داشته باشد.
صنایع مرتبط با غذا: صنایع مرتبط با غذا شامل کشاورزی، فرآوری مواد غذایی، بسته‌بندی، توزیع و خرده‌فروشی می‌شوند. این صنایع نقش مهمی در ایجاد ارزش‌افزوده و اشتغال دارند. در کشورهای توسعه‌یافته، صنایع فرآوری و بسته‌بندی مواد غذایی سهم بزرگی از اقتصاد را به خود اختصاص می‌دهند.
تاثیر بر امنیت غذایی: بخش غذا نقش حیاتی در تامین امنیت غذایی کشورها دارد. تولید و توزیع کافی مواد غذایی می‌تواند از بروز بحران‌های غذایی جلوگیری کند و به پایداری اقتصادی و اجتماعی کمک کند.
نمونه‌هایی از سهم بخش غذا در اقتصاد برخی کشورها
ایالات‌متحده آمریکا: بخش کشاورزی و غذا تقریبا 5درصد از GDP را تشکیل می‌دهد، اما با احتساب صنایع مرتبط، این سهم به حدود 10درصد می‌رسد.
هند: بخش کشاورزی و غذا حدود 17‌درصد از GDP و حدود 50درصد از اشتغال را تشکیل می‌دهد.
چین: سهم بخش کشاورزی در GDP حدود 7درصد است، اما صنایع مرتبط با غذا سهم قابل‌توجهی دارند.
نیجریه: بخش کشاورزی و غذا حدود 25درصد از GDP و حدود 70درصد از اشتغال را تشکیل می‌دهد.
نقش صنعت غذا در تولید ناخالص ملی (GDP) کشورهای مختلف بسته به سطح توسعه اقتصادی، ساختار اقتصادی و سیاست‌های کشاورزی و صنعتی متفاوت است.
کشورهای توسعه‌‌یافته
در کشورهای توسعه‌یافته، صنعت غذا شامل فرآوری مواد غذایی، بسته‌بندی، توزیع و خرده‌فروشی است. این بخش‌ها ارزش‌افزوده بالایی دارند و نقش مهمی در اقتصاد این کشورها ایفا می‌کنند.
ایالات‌متحده آمریکا: سهم بخش کشاورزی به تنهایی حدود 2-1درصد از GDP است، اما با احتساب صنایع فرآوری و توزیع مواد غذایی، این سهم به حدود 5‌درصد افزایش می‌یابد. صنایع مرتبط با غذا شامل تولید مواد غذایی فرآوری‌شده، نوشیدنی‌ها و محصولات دخانیات هستند که بخش قابل‌توجهی از ارزش‌افزوده صنعتی را تشکیل می‌دهند.
اتحادیه اروپا: سهم بخش کشاورزی در کشورهای اروپایی معمولا کمتر از 2‌درصد از GDP است، اما صنایع غذایی و نوشیدنی‌ها یکی از بزرگ‌ترین بخش‌های صنعتی هستند. در برخی کشورهای اروپایی مانند فرانسه و آلمان، صنعت غذا نقش مهمی در اقتصاد ملی دارد و سهم آن در GDP به حدود 10-5درصد می‌رسد.
کشورهای در حال توسعه: در کشورهای در حال توسعه، بخش غذا و کشاورزی سهم بیشتری از تولید ناخالص ملی را تشکیل می‌دهد. این کشورها به دلیل وابستگی بیشتر به کشاورزی و کمتر توسعه‌یافته بودن صنایع فرآوری، سهم بیشتری از GDP را از این بخش به دست می‌آورند.
هند: بخش کشاورزی حدود 18-17درصد از GDP هند را تشکیل می‌دهد. با احتساب صنایع فرآوری و بسته‌بندی مواد غذایی، سهم بخش غذا به حدود 25درصد از GDP می‌رسد. اشتغال زیادی در این بخش وجود دارد که باعث افزایش اهمیت اقتصادی آن می‌شود.
نیجریه: بخش کشاورزی و غذا حدود 30-25درصد از GDP نیجریه را تشکیل می‌دهد. صنایع غذایی در این کشور در حال توسعه است و نقش مهمی در تامین امنیت غذایی و ایجاد اشتغال دارد.
ایران: بخش کشاورزی و غذا حدود 15-10درصد از GDP ایران را تشکیل می‌دهد. با احتساب صنایع فرآوری، بسته‌بندی و توزیع مواد غذایی، این سهم به حدود 20‌درصد می‌رسد. ایران یکی از تولیدکنندگان بزرگ محصولات کشاورزی مانند پسته، زعفران، خرما و میوه‌های خشک است که به بازارهای جهانی صادر می‌شوند.
نقش صنعت غذا در تولید ناخالص ملی کشورها بسته به سطح توسعه اقتصادی و ساختار اقتصادی آنها
متفاوت است.
در کشورهای توسعه‌یافته، صنایع فرآوری و توزیع مواد غذایی سهم قابل‌توجهی ازGDP را تشکیل می‌دهند، در حالی که در کشورهای در حال توسعه، بخش کشاورزی و غذا نقش مهم‌تری در اقتصاد ملی ایفا می‌کنند. توسعه و بهبود صنایع غذایی می‌تواند به افزایش ارزش‌افزوده، ایجاد اشتغال و تامین امنیت غذایی در کشورها کمک کند.
بیشترین میزان خام‌فروشی در محصولات کشاورزی
کشورهایی که بیشترین میزان خام‌فروشی در محصولات کشاورزی را دارند، معمولا کشورهای در حال توسعه هستند که زیرساخت‌های کافی برای فرآوری و افزودن ارزش به محصولات خود را ندارند.
کشورهای آفریقایی
نیجریه: یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی در آفریقاست، اما بخش عمده‌ای از این محصولات به صورت خام صادر می‌شوند. اتیوپی: این کشور نیز تولید‌کننده بزرگ قهوه است که بیشتر به صورت خام صادر می‌شود.
غنا: تولید‌کننده عمده کاکائو است که بیشتر به صورت خام صادر می‌شود.
کشورهای آمریکای لاتین
برزیل: بزرگ‌ترین تولید‌کننده و صادر‌کننده قهوه و سویا در جهان است. بخش عمده‌ای از این محصولات به صورت خام صادر می‌شوند.
کلمبیا: یکی دیگر از تولید‌کنندگان بزرگ قهوه است که بیشتر به صورت خام صادر می‌شود.
پرو: تولید‌کننده عمده مواد معدنی و محصولات کشاورزی مانند آواکادو و مارچوبه است که بخش زیادی از آنها به صورت خام صادر می‌شوند.
کشورهای آسیایی
هند: یکی از بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان محصولات کشاورزی مانند برنج، گندم، ادویه‌ها و میوه‌هاست. بخش عمده‌ای از این محصولات به صورت خام صادر می‌شود.
اندونزی: تولید‌کننده عمده محصولات مانند قهوه، کاکائو و روغن نخل است که بیشتر به صورت خام صادر می‌شوند.
ویتنام: یکی از بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان و صادر‌کنندگان قهوه و محصولات دریایی است که بیشتر به صورت خام صادر می‌شوند.
کشورهای خاورمیانه
ایران: تولید‌کننده عمده محصولات کشاورزی مانند پسته، زعفران و خرماست که بخشی از آنها به صورت خام صادر می‌شوند.
دلایل خام‌فروشی
کمبود زیرساخت‌ها: بسیاری از این کشورها زیرساخت‌های لازم برای فرآوری محصولات کشاورزی را ندارند.
فقدان‌ سرمایه‌گذاری: کمبود سرمایه‌گذاری در صنایع فرآوری و بسته‌بندی محصولات کشاورزی.
نقص در فناوری: دسترسی محدود به فناوری‌های پیشرفته برای فرآوری و بسته‌بندی محصولات.
بازارهای صادراتی: برخی بازارهای جهانی به دنبال خرید محصولات خام برای فرآوری در کشورهای خود هستند که به دلیل هزینه‌های کمتر و امکان ایجاد ارزش‌افزوده در کشور مقصد است.
خام‌فروشی محصولات کشاورزی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه رواج دارد. این کشورها با چالش‌هایی مانند کمبود زیرساخت‌ها، سرمایه‌گذاری و فناوری‌های مورد نیاز برای فرآوری محصولات خود مواجه هستند. توسعه و تقویت این زیرساخت‌ها و افزایش سرمایه‌گذاری در صنایع فرآوری می‌تواند به کاهش خام‌فروشی و افزایش ارزش‌افزوده محصولات کشاورزی کمک کند.
آسیب «خام‌فروشی» در کشاورزی ایران
گزارش بانک مرکزی از حساب‌های ملی، فاقد تقسیم‌بندی بخش‌های مختلف صنعت است اما مرکز آمار ایران در گزارش «آمارگیری کارگاه‌های صنعتی»، سهم بخش‌های مختلف از تولید صنعتی را نیز گزارش می‌کند. نمودار شماره (2) سهم بخش کشاورزی (در گزارش حساب‌های ملی) و بخش صنایع غذایی (متشکل از غذا و نوشیدنی در گزارش کارگاه‌های صنعتی)
را نشان می‌دهد.
مطابق این نمودار، مرکز آمار ایران ارزش بخش کشاورزی در سال ۹۸ را تقریبا معادل ۵۰‌همت (به قیمت پایه سال ۹۰) گزارش کرده است. این در حالی است که طبق گزارش همین مرکز، ارزش تولید صنایع غذایی تقریبا معادل ۲۷‌همت و «ارزش‌افزوده» این صنایع (مازاد ارزش نسبت به مواد خام اولیه) 5/8‌همت (به قیمت پایه سال ۹۰) است.
معنای گزاره فوق این است که ورودی صنایع غذایی صرفا بین ۳۹ تا ۵۴درصد از ارزش بخش کشاورزی را پوشش داده و بخش زیادی از تولیدات کشاورزی به صورت خام به دست مصرف‌کننده (داخلی و خارجی) رسیده است. این در حالی است که این نسبت در کشورهای دیگر بسیار بیشتر از این مقدار است. بنابراین، صنایع غذایی در کشورهای برزیل و آمریکا موفق شده‌اند ارزش تولیدات کشاورزی را به ترتیب 5/4 و ۷برابر افزایش دهند، اما ارزش‌آفرینی در صنایع غذایی ایران صرفا معادل نصف ارزش تولیدات کشاورزی است.
ضرورت جلوگیری از خام‌فروشی در صادرات اقلام خوراکی
آسیب خام‌فروشی در اقلام خوراکی صادراتی با وضوح بیشتری مشاهده می‌شود. باوجود آنکه صادرات اقلام خوراکی ایران (ردیف تعرفه ۰۱ تا ۲۴) در سال ۱۴۰۲ با رشد مواجه شده و قریب به ۶میلیارد دلار ارزش داشته است، صنایع غذایی صرفا یک‌میلیارد دلار از این ارزش را در بر می‌گیرد. علل مختلفی برای پایین بودن ارزش صادرات اقلام خوراکی وجود دارد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به عادت خریداران منطقه به فله‌فروشی صادرکننده ایرانی، نبود صنعت برندینگ و کمبود پایانه‌های صادرات محصولات کشاورزی اشاره کرد. البته باید اذعان داشت جلوگیری از خام‌فروشی در بخش کشاورزی به دلایل مختلفی از جمله افزایش ارزش‌افزوده‌، ایجاد اشتغال، افزایش درآمد کشاورزان، توسعه پایدار، کاهش ضایعات، رقابت‌پذیری در بازارهای بین‌المللی و ارتقای کیفیت محصولات ضروری است. خام‌فروشی محصولات کشاورزی به معنی فروش محصول به‌صورت خام و بدون فرآوری است. این کار باعث می‌شود ارزش‌افزوده‌ای که می‌توان از فرآوری محصول به دست آورد، از دست برود. فرآوری محصولات کشاورزی، مانند تولید مواد غذایی، محصولات دامی و محصولات صنعتی، می‌تواند ارزش اقتصادی محصول را چندین‌برابر کند.
البته فرآوری محصولات کشاورزی نیاز به نیروهای کار ماهر و نیمه‌ماهر دارد. این به معنای ایجاد فرصت‌های شغلی جدید در بخش‌های مختلف اقتصادی، از جمله صنعت، حمل‌و‌نقل، بسته‌بندی و توزیع است. همچنین با فرآوری محصولات و فروش آنها به‌صورت محصولات نهایی، کشاورزان می‌توانند درآمد بیشتری کسب کنند. این امر باعث بهبود وضعیت اقتصادی و رفاهی کشاورزان می‌شود.
فرآوری محصولات کشاورزی می‌تواند به توسعه پایدار در مناطق روستایی کمک کند. با ایجاد زیرساخت‌ها و صنایع مرتبط با فرآوری، می‌توان از مهاجرت روستاییان به شهرها جلوگیری کرد و تعادل جمعیتی را حفظ کرد. بدیهی است خام‌فروشی معمولا با ضایعات بالای محصولات همراه است، زیرا محصولات کشاورزی به‌صورت خام سریع‌تر فاسد می‌شوند. فرآوری محصولات می‌تواند به کاهش ضایعات و افزایش بهره‌وری کمک کند. محصولات فرآوری‌شده معمولا قابلیت رقابت بیشتری در بازارهای بین‌المللی دارند. این امر می‌تواند به افزایش صادرات و ارزآوری برای کشور کمک کند.
در نهایت اینکه فرآوری محصولات کشاورزی می‌تواند به بهبود کیفیت محصولات و افزایش ماندگاری آنها کمک کند. این امر باعث افزایش رضایت مصرف‌کنندگان و اعتماد به محصولات داخلی می‌شود. با توجه به این موارد، جلوگیری از خام‌فروشی و تشویق به فرآوری محصولات کشاورزی می‌تواند تاثیرات مثبت زیادی بر اقتصاد، اشتغال و توسعه پایدار کشور داشته باشد.
عمده‌ترین محصولات ایران که خام‌فروشی می‌شوند
ایران به عنوان یکی از کشورهای تولید‌کننده بزرگ محصولات کشاورزی، دارای چندین محصول است که به‌صورت خام صادر می‌شوند. عمده‌ترین محصولات ایران که خام‌فروشی می‌شوند عبارتند از:
پسته: ایران یکی از بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان پسته در جهان است. بخش عمده‌ای از پسته ایران به صورت خام صادر می‌شود، اگرچه در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای فرآوری و بسته‌بندی این محصول به‌منظور افزایش ارزش‌افزوده صورت گرفته است.
زعفران: ایران بزرگ‌ترین تولید‌کننده زعفران در جهان است و بخش عمده‌ای از این محصول به صورت خام صادر می‌شود. زعفران یکی از گران‌ترین ادویه‌های جهان است و فرآوری و بسته‌بندی مناسب آن می‌تواند ارزش‌افزوده قابل‌توجهی ایجاد کند.
خرما: ایران یکی از بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان خرما در جهان است. بخش زیادی از خرمای تولیدی ایران به صورت خام صادر می‌شود، در حالی که فرآوری و بسته‌بندی آن می‌تواند به افزایش ارزش‌افزوده کمک کند.
زرشک: ایران بزرگ‌ترین تولید‌کننده زرشک در جهان است. زرشک به صورت خام صادر می‌شود و فرآوری و بسته‌بندی مناسب آن می‌تواند به افزایش درآمد کشاورزان کمک کند.
میوه‌های خشک: ایران تولید‌کننده بزرگ میوه‌های خشک مانند کشمش و توت خشک است. بخش عمده‌ای از این محصولات به صورت خام صادر می‌شوند، اگرچه فرآوری و بسته‌بندی بهتر می‌تواند ارزش‌افزوده بیشتری ایجاد کند.
گیاهان دارویی: ایران با توجه به تنوع اقلیمی و گیاهان دارویی بومی، تولید‌کننده بزرگ گیاهان دارویی مانند گل‌محمدی و اسطوخودوس است. بسیاری از این گیاهان به صورت خام صادر می‌شوند.
محصولات باغی: محصولاتی مانند سیب، انار و مرکبات نیز از جمله محصولاتی هستند که بخش عمده‌ای از آنها به صورت خام صادر می‌شود. فرآوری و بسته‌بندی این محصولات می‌تواند به افزایش ارزش‌افزوده
کمک کند.