سهم اندک ایران در بازار پررونق عمان

ارزیابی بازار صادراتی عمان در سال ٢٠٢٢ نشان می‌دهد که این کشور در ١٨گروه کالایی مرتبط با واردات مواد غذایی، بیش از 7/4‌میلیارد دلار واردات داشته است. با این حال، کل صادرات ایران به عمان در بازه زمانی مورد بررسی تنها به 5/72‌میلیون دلار رسید که سهم بسیار کوچکی از این بازار ارزشمند به حساب می‌آید. روند صادرات ایران به عمان نشان می‌دهد، از میان گروه‌‌های کالایی مورد نیاز عمان ایران در ١١‌گروه از این کالاها مزیت نسبی قابل توجهی دارد و واردات عمان از این گروه‌ها در بازه زمانی مورد بررسی به لحاظ ارزشی حدود ٣‌میلیارد دلار بوده است. با توجه به نیاز این کشور و سهم اندک ایران از بازار مهم عمان این سوال به وجود می‌آید که دلیل اصلی پایین بودن سهم ایران از واردات عمان به چه مواردی مربوط می‌شود؟
گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی تهران نشان می‌دهد، دلیل اصلی پایین بودن سهم ایران از واردات عمان، رقابت شدید در این بازار است. در این رقابت صادرکنندگان ایرانی در دو جنبه در حال رقابت هستند. رقابت اول با تامین‌کنندگان اصلی (تولیدکنندگان) محصولات غذایی است که عمدتا از برترین کشورهای جهان محسوب می‌شوند. در این حوزه، تولیدکنندگان ایرانی باید بتوانند محصولاتی قابل رقابت با برترین محصولات جهان و با سطح استانداردهای بین‌المللی تولید کنند. جنبه دوم رقابت مربوط به توان رقابت‌پذیری کشور در سایر قسمت‌های زنجیره ارزش محصولات غذایی است، ازجمله آن می‌توان به ارائه خدمات بازاریابی اشاره کرد.
در بازاری که کشورهایی مانند امارات متحده عربی و برندهای جهانی به عنوان رقبای اصلی ایران فعالیت می‌کنند، دستیابی به سهم بازار قابل توجه بدون در نظر گرفتن ارزش‌افزوده صادراتی حاصل از تمرکز بر چنین فعالیت‌هایی غیرممکن خواهد بود. در این مسیر اهمیت فعالیت‌های مربوط به تحقیق و توسعه نیز نباید نادیده انگاشته شود.
روند واردات محصولات غذایی عمان
روند پنج‌ساله واردات مواد غذایی نشان می‌دهد هرچند سهم غلات در سال ٢٠٢٣ با ١٩درصد از کل واردات غذایی (داده‌های سال ٢٠٢٣ هنوز به طور کامل در منابع جهانی ثبت نشده‌اند و قابل اتکا نیست) را شامل می‌شود اما میانگین پنج ‌ساله نشان می‌دهد که بخش لبنیات بیشترین سهم از واردات کشور عمان را با ١٩‌درصد از کل واردات غذایی عمان از آن خود کرده است. ارزش واردات این بخش در سال ٢٠٢٢ بیش از ٩٣٢‌میلیون دلار بوده است.
از سوی دیگر می‌توانیم با صادرات ایران در همین بخش در سال ١٤٠٢ که ٨٦٣‌میلیون دلار بوده است، مقایسه کنیم. اندازه این بازار ارزشمند نشان می‌دهد که می‌تواند فرصت خوبی برای صنایع لبنی ایران باشد. بررسی آمارهای پنج ساله نشان می‌دهد که دو بخش غلات و لبنی سالانه بیش از ٣٦‌درصد از کل واردات مواد غذایی عمان را شامل می‌شوند. در ادامه گزارش به صورت دقیق‌تر به بررسی هر یک از این بخش‌های وارداتی کشور عمان پرداخته خواهد شد تا فرصت‌های صادراتی برای صنایع غذایی ایران شناسایی و پیشنهاد شود.
مقایسه وضعیت صادرات ایران و واردات عمان
مقایسه وضعیت صادرات و واردات بین ایران و عمان نشان می‌دهد که ایران می‌تواند تامین‌کنندهای موثر برای بسیاری از محصولات غذایی عمان باشد اما در حال حاضر، سهم کمی از واردات عمان را به خود اختصاص داده است. در گروه‌های کالایی زیرمجموعه محصولات غذایی، محصولاتی مانند «سبزیجات، نباتات، ریشه و غده‌های زیرخاکی خوراکی» و «میوه‌های خوراکی»، «پوست مرکبات یا پوست خربزه و همانند» هستند، هرچند ناچیز، نسبت به سایر گروه‌های صنایع غذایی عملکرد بهتری در صادرات به عمان داشته‌اند. این ارقام نشان‌‌دهنده فرصت‌های توسعه صادراتی ایران در بخش مواد غذایی است. با این حال، برای بهره‌برداری بهتر از این فرصت‌ها، لازم است بخش‌هایی که ایران در آنها مزیت رقابتی دارد شناسایی شوند و پتانسیل صادراتی به عمان در این حوزه‌ها به ‌طور دقیق مورد ارزیابی قرار گیرد.
فرصت‌های صادراتی ایران در بازار عمان
ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که ایران در صادرات محصولاتی همچون «شیر و محصولات لبنی، تخم پرندگان، عسل طبیعی و‌…» به عمان دارای مزیت قابل‌ توجهی بوده و صادرات محصولات لبنی ایران به این کشور به مرز 900‌میلیون دلار رسیده است.
دسته دوم به گروه «‌سبزیجات، نباتات، ریشه و غده‌های زیرخاکی خوراکی» مربوط می‌شود. این محصولات که شامل سبزیجات، نباتات، ریشه و غده‌های زیرخاکی خوراکی که انواع سیب‌زمینی خام و… محسوب می‌شود ایران مزیت صادراتی به عمان را دارد. هرچند بازار نسبتا کوچکی است اما برای تولیدکنندگان این محصول می‌تواند بازار هدف ارزشمندی باشد.
نکته حائزاهمیت این است با اینکه ایران در این گروه از محصولات دارای مزیت رقابتی نسبتا بالایی بوده اما تنها 7‌درصد از سهم بازار وارداتی عمان را به خود اختصاص داده است و امارات متحده عربی با ٣١‌درصد و هند با ١٦‌درصد بیشترین سهم صادرات این گروه کالایی را به عمان دارا هستند.
گروه بعدی شامل «محصولات صنعت آردسازی، مالت، نشاسته و فکول، اینولین، گلوتن گندم» می‌شود. واردات عمان در مجموع این چهار گروه نزدیک به ٧‌میلیون دلار در سال است که می‌تواند بازار هدف قابل ‌توجهی برای صنایع غذایی فعال در این حوزه باشد.
این گروه محصولات از معدود گروه‌های غذایی هستند که ترکیب تامین‌‌کنندگان متفاوتی دارد. پاکستان با ٢٨‌درصد بالاترین سهم از بازار واردات عمان را دارد. بعد از آن امارات متحده عربی، هند و تایلند قرار دارند که در مجموع ٨٩‌درصد از این گروه را برای عمان تامین می‌کنند.
دسته بعدی دارای اهمیت شامل «فرآورده‌های گوشت، ماهی، قشرداران، صدفداران یا سایر آبزیان و…» می‌شود. عمان در سال 2022 حدود 7/5میلیون دلار واردات از این گروه داشته است. این گروه شامل انواع گوشت آماده و فرآوری شده می‌شود. امارات متحده عربی به عنوان مهم‌ترین شریک تجاری عمان در گروه محصولات فرآورده‌های گوشتی 76‌درصد از کل واردات عمان را تامین می‌کند. عربستان نیز به عنوان تامین‌کننده دوم ١٠درصد از این گروه را در پنج ‌سال گذشته به عمان صادر کرده است.
در بخش قند، شکر و شیرینی بین واردات عمان و مزیت ‌نسبی ایران انطباق وجود دارد. واردات عمان در این سه گروه مجموعا به طور متوسط بیش از ٤٠‌میلیون دلار در سال بوده است. در حالی که امارات متحده عربی به عنوان مهم‌ترین تامین‌کننده محصولات برای عمان است، کشورهای لهستان، آمریکا، چین، انگلیس، ترکیه و هند به ترتیب مهم‌ترین تامین‌کنندگان این گروه محصولی برای امارت محسوب می‌شوند.
برای گروه «فرآورده‌های غلات، آرد، نشاسته، فکول یا شیر، نان‌های شیرینی» ارزش واردات این محصولات در عمان بیش از ٢٥٧‌میلیون دلار در سال ٢٠٢٢ بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد دو گروه از محصولات در بخش فرآورده‌های غلات یعنی محصولات خبازی، نان شیرینی‌سازی یا بیسکویت‌سازی و… در کنار خمیرهای غذایی، حتی پخته شده یا پر شده در مجموع نزدیک به ٢٦٥میلیون دلار از واردات عمان در سال ٢٠٢٢ را تشکیل داده‌ا‌ند. با توجه به اینکه ایران در این گروه از محصولات دارای مزیت نسبی مناسبی است اما جایگاه خاصی در سهم از واردات عمان ندارد. این در حالی است که کشورهای امارات متحده عربی، عربستان و ترکیه بیشترین سهم از واردات عمان در پنج ‌سال گذشته را داشته‌اند. این سه کشور در مجموع ٧٠‌درصد و در گروه ١٩٠٢ تقریبا ٨٠‌درصد از واردات عمان را تامین کرده‌اند، این یعنی بازار عمان در دست این سه کشور است، اما اینکه دقیقا رقبای اصلی و تولیدکنندگان اصلی کدام کشورها هستند، مشخص نیست.
«کاکائو و فرآورده‌های آن»، یکی از گروه‌هایی است که فرصت صادراتی برای ایران در آن وجود دارد. اگرچه ایران مزیت نسبی بالایی در آن ندارد ولی واردات عمان عدد قابل توجه 6/63‌میلیون دلار در ٢٠٢٢ بوده است. شکلات و سایر مواد غذایی حاوی کاکائو در سال ٢٠٢٢ بالغ‌بر ١٤٧‌میلیون دلار از واردات عمان را تشکیل داده است. در این گروه نیز امارت متحده عربی با ٦٥‌درصد بیشترین سهم از واردات این گروه را در پنج ‌سال گذشته داشته است.
ارزیابی‌ها نشان می‌دهد گروه کالایی فرآورده‌ها از «سبزیجات، میوه‌ها یا از سایر اجزای نباتات» هم یکی از گروه‌هایی است که می‌تواند بهترین هدف صادراتی ایران به عمان باشد. دلیل این جایگاه و اهمیت آن، ابتدا اندازه بازار قابل توجه عمان که بیش از ٧٥‌میلیون دلار در سال است و بازار ارزشمندی محسوب می‌شود و از سوی دیگر وجود مزیت نسبی مناسب در بسیاری از بخش‌های این گروه محصولات است و موضوع سوم وجود پتانسیل رشد برای صادرات در این حوزه است زیرا هم تامین مواد اولیه آن در ایران میسر بوده و هم فناوری فرآوری بالایی برای تولید بسیاری از این محصولات نیاز نیست. شاید تمرکز بر بازاریابی، برندینگ، بسته‌بندی و دیگر مولفه‌ها مهم‌ترین دغدغه برای گرفتن سهم از این بازار ارزشمند باشد.
برای گروه «فرآورده‌های خوراکی گوناگون» نیز ایران مزیت نسبی مناسب و عمان هم واردات قابل قبولی دارد. شاید مهم‌ترین این گروه‌ها شامل انواع سس‌ها (مایونز، کچاپ و‌…) باشد که هم سهم خوبی از واردات عمان را دارد و هم در آن مزیت نسبی مناسبی برای ایران دیده می‌شود. انواع پودرهای نوشیدنی غیرالکلی با کد ٢١٠٣٢٠ می‌تواند جزو اهداف مهم صادراتی به عمان محسوب شود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد، ایران در بخش «نوشابه‌ها، آبگون‌های الکلی و سرکه» هم دارای مزیت‌های بسیاری است. اگرچه اندازه این بازار آنقدرها بزرگ نیست، اما با بیش از ٥‌میلیون دلار واردات، می‌تواند برای برخی شرکت‌های تولیدکننده آب، نوشیدنی‌‌ها و آبمیوه‌ها بازار هدف مناسبی باشد.
صادرات بیش از نیم میلیون دلار به عمان
روند صادرات ایران به عمان نشان می‌دهد، در سال ١٤٠٢ ارزشی بیش از نیم میلیون دلار داشته است. از مهم‌ترین نکات قابل تامل در این بررسی می‌توان به نوع محصولاتی که به عمان صادر می‌شود اشاره کرد. آمارها نشان می‌دهد که تقریبا ٨٠درصد صادرات ایران به عمان فرآوری نشده است، یعنی ایران در حوزه محصولات فرآوری‌ شده که عموما حاشیه سود و ارزش‌افزوده بالایی دارند از واردات عمان سهمی
ندارد.
این در حالی که بررسی‌های قبل نیز نشان داد ایران در مجموع سهم بسیار اندکی از بازار غذایی عمان را از آن خود کرده است.
نقشه راه ایران برای ورود به بازار مواد غذایی عمان
در این راستا، نشست هم‌اندیشی ظرفیت‎ها و موانع صادرات مواد غذایی به عمان به میزبانی معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی، صنایع و معادن تهران با حضور فعالان سیاسی و اقتصادی در اتاق تهران برگزار شد.
در این نشست که محمد فرازمند، سفیر سابق ایران در ترکیه و بحرین، مدیر کل خلیج‌فارس وزارت امور خارجه و مشاور اتاق تهران در حوزه تجارت بین‌الملل، عبدالامیر ربیهاوی، مدیرکل دفتر غرب آسیای سازمان توسعه تجارت، برخی از اعضای اتاق مشترک ایران و عمان و فعالان اقتصادی صنعت مواد غذایی و تجار آشنا به حوزه خلیج‌فارس شرکت داشتند، موانع و فرصت‌های حضور ایران در بازار مواد غذایی عمان مورد بررسی قرار گرفت و پیشنهادهایی برای بهبود آن مطرح شد.
عمان، سکوی تجارت با شرق آفریقا
طی مطالعات صورت گرفته در اتاق تهران، برخی کشورها به عنوان کشورهای هدف برای توسعه روابط تجاری و برخی زنجیره‌های ارزش نیز به عنوان زنجیره‌های هدف برای تقویت حضور فعالان اقتصادی شناسایی شده‌اند که عمان و زنجیره ارزش مواد غذایی یکی از اهداف شناسایی‌شده هستند.
در همین رابطه در ابتدای این نشست، معاون بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران با اشاره به اینکه کشورها و زنجیره‌های هدف شناسایی شده، گفت: عمان به عنوان یکی از کشورهای هدف اتاق تهران قرار گرفته و در حال بررسی زنجیره‌های هدفی هستیم که در تناسب با این کشورها از جمله عمان تعیین شده‌اند. این بررسی با هدف کشف ظرفیت‎های تجاری موجود که کمتر مورد توجه قرار گرفته، در حال انجام است.
به گزارش روابط‌عمومی اتاق تهران، دیاکو حسینی گفت: یکی از این زنجیره‌ها، محصولات غذایی است. عمان نیز بازار مستعدی است، نه فقط خود به عنوان کشور هدف مورد توجه قرار می‌گیرد، بلکه سکویی برای تجارت ایران با شرق آفریقا نیز خواهد بود. این جلسه با همین نگاه و برای پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توانیم در حوزه زنجیره مواد غذایی وارد بازار عمان شویم یا از ظرفیت‌های عمان برای تجارت در فراسوی این کشور استفاده کنیم، تشکیل شده است.
موانع تجاری ماندگار
در ادامه نشست، حضار به بیان نظرات کارشناسی خود پیرامون موانع تجارت با عمان پرداختند. براساس تجارب بیان‌شده توسط فعالان این حوزه برداشت می‌شود که موانع تجاری ایران و عمان طی دهه گذشته تقریبا بدون تغییر مانده ‌است.
به عنوان مثال بخشی از این موانع در حوزه حمل‌ونقل و به دلیل حمل یک‌طرفه کالا و عدم صرفه این نوع شیوه حمل به وجود آمده است. هم‌اکنون تجارت با عمان کماکان متکی به بندر جبل‌علی است که هزینه کمتری دارد اما برای دو طرف ایرانی و عمانی مطلوب نیست.
جای خالی سندیکای تجار
در بخش دیگری از این نشست درخصوص اقداماتی که دولت می‌تواند برای بهبود تجارت با عمان در دستورکار خود قرار دهد، بحث و تبادل ‌نظر انجام شد. جمع‌بندی فعالان دارای تجربه تجارت خارجی در این خصوص نشان می‌دهد با وجود انتظارات از دولت‌ها، اقدامات چندانی از سوی آنها برای بهبود روابط بین تجار دو کشور قابل بیان نیست چراکه وظیفه دولت‌ها در این زمینه، بیشتر مرتبط با اصلاح قوانین و تدوین توافقنامه‌های تجاری است.
در واقع این روابط بین تجار است که می‌تواند در بهبود روابط تجاری آنها با کشور هدف
موثر باشد.
در ادامه کارشناسان جلسه با اشاره‌ای به تجربه روابط تجاری با امارات، تشکلی مانند سندیکای تجار ایرانی امارات را به عنوان تسهیلگر روابط تجاری بین دو کشور معرفی کردند و یکی از عواملی که می‌تواند در تسهیل، بهبود و ارتقای تجارت با عمان موثر باشد را تاسیس تشکلی مشابه این سندیکا با مشارکت تجار ایرانی فعال در عمان بیان کردند.
توافقنامه تجارت ترجیحی ایران و عمان
در بخش دیگری از این نشست عبدالامیر ربیهاوی، مدیرکل دفتر غرب آسیای سازمان توسعه تجارت به اهمیت توسعه همکاری‌های اقتصادی ایران با عمان اشاره کرد و گفت: عمان هم‌اکنون با 16‌کشور توافق تجارت آزاد دارد و یکی از اقدامات کنونی در رابطه با همکاری‌های بین ایران و عمان، توافقنامه تجارت ترجیحی است که اولین تجربه عمان در این قبیل توافقات خواهد بود.
وی درخصوص تجارت مواد غذایی از ایران به عمان تشریح کرد: عمان هدف مناسبی برای هر دو حوزه صادرات مواد غذایی و ورود به زنجیره ارزش مواد غذایی در بخش‌های مختلف از جمله، تولید، بسته‌بندی، توزیع و فروش است. ربیهاوی درباره فرصت‌هایی که از طریق عمان برای حضور ایران در بازارهای جهانی فراهم می‌شود، توضیح داد: ایران می‌تواند در زمینه حمل‌ونقل، رابط بین کشورهای اوراسیا و عمان و همچنین دیگر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس باشد.