زیان سه‌فاز!

نوید خیرخواه- در جهان امروز، صنعت برق به عنوان یکی از حیاتی‌ترین ارکان اقتصادی و توسعه‌ای نقش بسیار مهمی دارد. نیاز جهانی به برق هر ساله با رشدی قابل‌توجه همراه است. طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (LEA)، مصرف برق جهانی در دهه اخیر به طور متوسط 1/2‌درصد در سال افزایش یافته است و این روند همچنان ادامه دارد. آمارها نشان می‌دهد که در سال 2023، حدود 000/27 تراوات ساعت برق در جهان تولید شده که سهم نیروگاه‌های فسیلی همچنان بالاترین است. از این میزان حدود 61‌درصد برق تولیدی جهان از سوخت‌های فسیلی (مانند نفت، گاز طبیعی و زغال‌سنگ)، 27‌درصد از منابع تجدیدپذیر (مانند بادی و خورشیدی) و 10درصد از نیروگاه‌های هسته‌ای تامین می‌شود. در این میان، نیروگاه‌های بادی و خورشیدی رشد چشم‌گیری داشته و سهم خود را از تولید برق جهانی به میزان قابل‌توجهی افزایش داده‌اند.
در کشورهای پیشرفته، تکنولوژی‌های نوین نظیر تولید برق با بازدهی بالاتر، مدیریت هوشمند انرژی و استفاده از سیستم‌های ذخیره‌سازی پیشرفته، به بهینه‌سازی مصرف برق و کاهش تلفات کمک کرده است. کشورهای اروپایی به‌ویژه آلمان، دانمارک و اسپانیا، پیشتاز در استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر هستند و سهمی بیش از 50‌درصد از برق مصرفی خود را از این منابع تامین می‌کنند. این امر به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای کمک کرده و در مبارزه با تغییرات اقلیمی نقش بسزایی دارد. به عنوان مثال، کشور آلمان در سال 2022 توانست حدود 46‌درصد از برق خود را از منابع تجدیدپذیر تامین کند که نشان‌دهنده رشد سریع این بخش است.
در منطقه آسیا و خاورمیانه نیز نیاز به برق به طور پیوسته افزایش یافته است. رشد سریع اقتصادی در کشورهایی مانند چین و هند موجب افزایش مصرف انرژی شده است. چین به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده و مصرف‌کننده برق در جهان، سهمی بیش از 25‌درصد از کل برق تولیدی جهان را به خود اختصاص داده است و در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های کلانی در زمینه نیروگاه‌های خورشیدی و بادی انجام داده است. هند نیز به سرعت درحال افزایش ظرفیت نیروگاه‌های خود است و برنامه دارد تا سال 2030، حدود 50‌درصد برق خود را از منابع تجدیدپذیر تامین کند. با وجود رشد برق تجدیدپذیر در بسیاری از کشورهای درحال توسعه، سهم نیروگاه‌های فسیلی در تولید برق همچنان بالاست. این کشورها به دلیل هزینه‌های بالای تکنولوژی‌های نوین و محدودیت‌های مالی، همچنان بر استفاده از سوخت‌های فسیلی تکیه دارند. برای مثال در سال 2022 بیش از 70‌درصد از برق آفریقای‌جنوبی از زغال‌سنگ تولید شده است که به آلایندگی بالای این کشور منجر شده است.
به طور کلی، صنعت برق جهانی درحال گذار به سمت انرژی‌های پاک و بهینه‌سازی مصرف است اما چالش‌های مالی، تکنولوژیکی و زیرساختی، مانع سرعت کامل این تحول در بسیاری از مناطق جهان شده است. به همین دلیل، نیاز به سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی و حمایت‌های دولتی برای تسریع این تغییرات بیش از پیش احساس می‌شود.
در ایران، صنعت برق به عنوان یکی از اساسی‌ترین و پرمصرف‌ترین بخش‌های اقتصادی نقش کلیدی در تامین انرژی دارد. ایران به دلیل داشتن منابع عظیم نفت و گاز، تاکنون بر تولید برق از سوخت‌های فسیلی تمرکز داشته است. در حال حاضر، سهم بزرگی از برق تولیدی کشور از نیروگاه‌های حرارتی تامین می‌شود که شامل نیروگاه‌های گازی، بخاری و سیکل ترکیبی است. طبق آخرین آمارها، بیش از 90درصد تولید برق ایران از منابع فسیلی صورت می‌گیرد که این امر بر هزینه‌های محیط‌زیستی و انتشار گازهای گلخانه‌ای تاثیر منفی گذاشته است.
ظرفیت نصب‌شده نیروگاه‌های برق در ایران تا سال1402 به بیش از 000/88مگاوات رسیده است. این ظرفیت شامل نیروگاه‌های حرارتی، برق‌آبی، تجدیدپذیر و دیزلی است. از این میان، نیروگاه‌های حرارتی با سهمی بیش از 80‌درصد از کل ظرفیت نصب‌شده، همچنان عمده‌ترین تامین‌کننده برق کشور هستند. در سال‌های اخیر، نیروگاه‌های سیکل ترکیبی به دلیل بازدهی بالا و کاهش نسبی مصرف سوخت، توجه بیشتری را به خود جلب کرده‌اند و بسیاری از نیروگاه‌های قدیمی گازی و بخاری نیز به تدریج به سیکل ترکیبی ارتقا یافته‌اند.
نیروگاه‌های برق‌آبی با حدود 15‌درصد از کل ظرفیت نصب شده، نقش مهمی در تامین برق کشور به‌ویژه در زمان‌های اوج مصرف ایفا می‌کنند. ایران به دلیل داشتن رودخانه‌ها و سدهای متعدد از پتانسیل مناسبی برای تولید برق‌آبی برخوردار است. با این حال در سال‌های اخیر به دلیل کاهش منابع آبی ناشی از خشکسالی‌های پی‌درپی، تولید برق از این نیروگاه‌ها با چالش‌هایی مواجه شده است.
انرژی‌های تجدیدپذیر، هرچند سهم اندکی در تولید برق ایران دارند اما در سال‌های اخیر مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته‌اند. در سال 1402، ظرفیت نصب‌شده انرژی‌های تجدیدپذیر از جمله خورشیدی، بادی و زیست‌توده به بیش از 000/1 مگاوات رسیده است. اگرچه این رقم نسبت به ظرفیت کلی تولید برق کشور کوچک است، اما نشان‌دهنده تلاش‌های دولت برای کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و کاهش اثرات زیست‌محیطی است. ایران به دلیل داشتن منابع غنی خورشیدی در مناطق کویری و بادهای مناسب در مناطق شمالی و جنوبی، ظرفیت بالقوه‌ای برای توسعه این انرژی‌ها دارد.
با توجه به رشد سالانه مصرف برق در ایران که به طور متوسط بین 5 تا 7‌درصد است، نیاز به توسعه زیرساخت‌های جدید و افزایش ظرفیت تولید برق به شدت احساس می‌شود. سیاست‌های کلان در ایران نشان‌دهنده تلاش برای افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر و ارتقای نیروگاه‌های گازی به سیکل ترکیبی است اما این اهداف به دلیل محدودیت‌های مالی و تکنولوژیکی به کندی پیش می‌رود.
درمجموع، صنعت برق ایران در مسیر تحول به سمت استفاده بیشتر از منابع تجدیدپذیر و بهره‌وری بالاتر قرار دارد. اما نیاز به سرمایه‌گذاری‌های بزرگ و حمایت‌های سیاستی برای تحقق این اهداف همچنان محسوس است. چالش‌هایی همچون هزینه‌های بالای سوخت، نیاز به به‌روزرسانی فناوری‌های قدیمی و مشکلات مالی، موانع عمده‌ای در مسیر توسعه پایدار این صنعت به شمار می‌آیند. در بخش نیروگاه‌های ایران، تولید برق به تفکیک نوع نیروگاه به شرح زیر است. در سال 1402، ظرفیت نصب‌شده نیروگاه‌های حرارتی به بیش از 000/70مگاوات رسیده است که از این میان، 000/33‌مگاوات به نیروگاه‌های گازی، 000/21مگاوات به نیروگاه‌های سیکل ترکیبی، و 000/16مگاوات به نیروگاه‌های بخاری اختصاص دارد. این سه نوع نیروگاه، ستون اصلی تولید برق کشور را تشکیل می‌دهند و بیش از 80‌درصد برق کشور را تولید می‌کنند.
نیروگاه‌های برق‌آبی نیز با ظرفیت 500/13‌مگاوات، سهمی در حدود 15‌درصد از تولید برق کشور دارند. با توجه به اهمیت این نیروگاه‌ها در زمان‌های اوج مصرف، تلاش برای حفظ و توسعه این ظرفیت‌ها ادامه دارد اما خشکسالی‌های اخیر توان تولیدی آنها را کاهش داده است. در سال 1401 به دلیل کمبود بارش، تولید نیروگاه‌های برق‌آبی نسبت به سال گذشته با کاهش 10‌درصدی همراه بود و به حدود 500/9‌مگاوات رسید. این کاهش در کنار رشد تقاضای برق، فشار زیادی بر نیروگاه‌های فسیلی وارد کرد.
در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر، ایران با نصب بیش از 000/1 مگاوات ظرفیت در انرژی خورشیدی و بادی، سهم کوچکی از تولید برق کشور را تامین می‌کند. از این ظرفیت، حدود 650‌مگاوات به انرژی خورشیدی و 350‌مگاوات به انرژی بادی اختصاص یافته است. با توجه به منابع غنی خورشیدی در مناطق کویری و شرایط بادی مناسب در مناطقی چون منجیل و بوشهر، ظرفیت‌های بیشتری برای توسعه انرژی تجدیدپذیر وجود دارد. برنامه‌های توسعه‌ای نشان می‌دهد که ایران قصد دارد تا سال 1404، ظرفیت نیروگاه‌های تجدیدپذیر را به بیش از 000/5‌مگاوات برساند.
نیروگاه‌های دیزلی نیز در ایران به عنوان یک پشتیبان اضطراری در زمان اوج مصرف استفاده می‌شوند و ظرفیت آنها به حدود 500/2 مگاوات می‌رسد. این نیروگاه‌ها عمدتا برای تامین برق در مناطق دورافتاده و فاقد زیرساخت‌های نیروگاهی اصلی به کار می‌روند.
از نظر بازدهی، نیروگاه‌های سیکل ترکیبی با بازدهی حدود 50‌درصد در مقایسه با نیروگاه‌های گازی که بازدهی 30 تا 35‌درصد دارند عملکرد بهتری دارند. این امر باعث شده است که تبدیل نیروگاه‌های گازی به سیکل ترکیبی به عنوان یکی از اولویت‌های دولت در نظر گرفته شود. هزینه تبدیل یک نیروگاه گازی به سیکل ترکیبی به‌ازای هر مگاوات حدود 5/1 تا 2میلیون دلار تخمین زده می‌شود و در حال حاضر این پروژه‌ها به دلیل کمبود سرمایه‌گذاری‌های خارجی و داخلی با چالش‌هایی روبه‌رو هستند.
در بخش تعمیر و نگهداری نیز به دلیل قدمت برخی از نیروگاه‌ها، هزینه‌های بالایی برای حفظ بازدهی مناسب نیروگاه‌ها موردنیاز است. طبق آمارهای سال 1402، حدود 12‌درصد از هزینه‌های عملیاتی نیروگاه‌ها به تعمیرات اساسی و نگهداری اختصاص یافته است. درمجموع، سرمایه‌گذاری موردنیاز برای حفظ و ارتقای تجهیزات موجود و توسعه ظرفیت‌های جدید در صنعت برق ایران به بیش از 3‌میلیارد دلار در سال نیاز دارد.
در بخش تولید برق و توزیع نیز چالش‌های زیست‌محیطی مطرح است. نیروگاه‌های فسیلی در سال 1402 بالغ بر 25‌میلیون تن دی‌اکسیدکربن تولید کرده‌اند که بخش عمده‌ای از آن به دلیل استفاده از سوخت‌های فسیلی است. وزارت نیرو تلاش می‌کند تا با توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و بهینه‌سازی مصرف سوخت در نیروگاه‌ها، از میزان آلودگی ناشی از تولید برق بکاهد.
بررسی وضعیت سود و زیان نیروگاه‌ها در ایران نشان‌دهنده چالش‌های اساسی در بهره‌وری مالی و سودآوری این صنعت است. در سال 1402، نیروگاه‌های حرارتی به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان برق در کشور با هزینه‌های عملیاتی بالایی مواجه بودند. طبق آمار، بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته در نیروگاه‌های حرارتی حدود 80‌هزار میلیارد تومان بوده است که از این میزان 50‌درصد آن مربوط به هزینه‌های سوخت است. با افزایش قیمت گاز و نفت در سال‌های اخیر، این هزینه‌ها به شدت افزایش یافته و فشار سنگینی بر ترازنامه‌های مالی نیروگاه‌ها وارد کرده است.
در بخش درآمدی، نیروگاه‌های ایران با چالش فروش برق در تعرفه‌های پایین به شبکه سراسری مواجهند. تعرفه‌های فروش برق برای نیروگاه‌ها به طور میانگین حدود 000/1‌ریال به‌ازای هر کیلووات ساعت بوده است درحالی که هزینه تولید هر کیلووات ساعت برق از 200/1 تا 500/1‌ریال متغیر است. این مسئله باعث‌شده تا بسیاری از نیروگاه‌ها در تامین هزینه‌های خود دچار مشکل شوند و با زیان مواجه گردند. به عنوان مثال، نیروگاه‌های برق‌آبی به دلیل کاهش تولید ناشی از خشکسالی، تنها 70‌درصد ظرفیت تولید خود را به کار گرفته‌اند که این موضوع به کاهش درآمد آنها و در نتیجه افزایش فشار مالی بر آنها منجر شده است.
بدهی‌های صنعت برق نیز یکی از مشکلات عمده این بخش محسوب می‌شود. بدهی‌های انباشته نیروگاه‌ها به بانک‌ها و موسسات مالی تا سال 1402 به حدود 90‌هزار میلیارد تومان رسیده است. به دلیل نرخ بهره‌های بالای بانکی، نیروگاه‌ها سالانه بیش از 12هزار میلیارد تومان تنها به عنوان هزینه بهره پرداخت می‌کنند. این هزینه‌ها از سودآوری نیروگاه‌ها کاسته و توان بازپرداخت بدهی‌ها را برای بسیاری از آنها محدود کرده است.
در بخش نیروگاه‌های تجدیدپذیر، اگرچه سودآوری این بخش در مقایسه با نیروگاه‌های حرارتی بیشتر است اما به دلیل محدودیت در ظرفیت تولید و هزینه‌های بالای نصب و راه‌اندازی، بازدهی سرمایه‌گذاری در این حوزه هنوز پایین است. برای مثال، نیروگاه‌های خورشیدی با ظرفیت 000/1مگاوات حدود 3درصد از کل برق کشور را تامین می‌کنند و به دلیل هزینه‌های نصب بالای هر کیلووات، بازگشت سرمایه در آنها طولانی است.
درمجموع، سود خالص صنعت نیروگاهی در ایران طی سال‌1402 به حدود 6‌هزار میلیارد تومان رسیده است که در مقایسه با درآمدهای 150‌هزار میلیارد تومانی این بخش، نشان‌دهنده سودآوری بسیار پایین و چالش‌برانگیز آن است.
پیش‌بینی سود نیروگاه‌ها
بمپنا در پیش‌‌بینی مالی سال ۱۴۰۳ به فروش 734/592/8میلیون ریال دست خواهد یافت و بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته 457/912/3میلیون ریال برآورد شده است. در این شرایط، سود ناخالص 277/680/4‌میلیون ریال خواهد بود. پیش‌بینی می‌شود که هزینه‌های عملیاتی و اداری 934/823میلیون ریال باشد و سود خالص در این سال به 343/856/3میلیون ریال برسد. برای سال ۱۴۰۴، فروش به 870/291/10میلیون ریال و بهای تمام‌شده کالا به 872/549/4میلیون ریال افزایش خواهد یافت که سود ناخالص را به 998/741/5میلیون ریال می‌رساند. سود خالص نیز در سال ۱۴۰۴، 778/563/4میلیون ریال پیش‌بینی می‌شود.
بجهرم در سال ۱۴۰۳ با فروش 319/742/10میلیون ریال و بهای تمام‌شده 451/590/6‌میلیون ریال، سود ناخالص 868/151/4میلیون ریال کسب واحد کرد. هزینه‌های اداری به 919/79میلیون ریال می‌رسد و سود خالص 727/534/3میلیون ریال برآورد می‌شود. برای سال ۱۴۰۴، فروش 263/653/14 میلیون ریال و سود خالص 554/650/5 میلیون ریال پیش‌بینی شده است.
دماوند در سال ۱۴۰۳ با فروش 762/453/20 میلیون ریال و بهای تمام‌شده 783/117/10میلیون ریال، سود ناخالص 979/335/10میلیون ریال را به‌دست خواهد آورد. هزینه‌های عملیاتی و اداری در حدود 950/216/1میلیون ریال برآورد شده و سود خالص این سال 029/119/9میلیون ریال است. برای سال ۱۴۰۴، فروش 491/987/26میلیون ریال و سود خالص 157/768/11میلیون ریال پیش‌بینی شده است.
بگیلان در سال ۱۴۰۳ با فروش 232/578/9 میلیون ریال و بهای تمام‌شده 704/211/4میلیون ریال، سود ناخالص 528/366/5میلیون ریال را خواهد داشت. سود خالص در این سال به 912/152/4میلیون ریال می‌رسد. در سال ۱۴۰۴، فروش به 954/526/12 میلیون ریال و سود خالص به 328/471/5میلیون ریال افزایش می‌یابد.
بمولد با فروش 033/963/6میلیون ریال و بهای تمام‌شده 494/086/3میلیون ریال در سال ۱۴۰۳ سود ناخالص 539/876/3میلیون ریال و سود خالص727/534/3میلیون ریال را به‌دست می‌آورد. برای سال ۱۴۰۴، فروش 634/109/9میلیون ریال و سود خالص 727/534/3میلیون ریال پیش‌بینی می‌شود. بزاگرس در سال ۱۴۰۳ فروش 481/402/5 میلیون ریال و بهای تمام‌شده 034/160/2میلیون ریال دارد، که سود ناخالص آن را به 447/242/3میلیون ریال می‌رساند و سود خالص به 304/768/2میلیون ریال می‌رسد. پیش‌بینی سال ۱۴۰۴ برای فروش 233/130/7میلیون ریال و سود خالص 498/159/3 میلیون
ریال است.
بکهنوج در سال ۱۴۰۳ به فروش 253/740/5 میلیون ریال و بهای تمام‌شده 512/428/2میلیون ریال می‌رسد که سود ناخالص آن 741/311/3 میلیون ریال خواهد بود و سود خالص 372/958/2میلیون ریال برآورد می‌شود. برای سال ۱۴۰۴، فروش 407/360/7میلیون ریال و سود خالص 268/948/3میلیون ریال پیش‌بینی شده است.
بپیوند در سال ۱۴۰۳ با فروش 350/293/7 میلیون ریال و بهای تمام‌شده 417/314/3میلیون ریال، سود ناخالص 923/978/3میلیون ریال و سود خالص 914/412/2میلیون ریال خواهد داشت. پیش‌بینی سال ۱۴۰۴ برای فروش 354/481/9‌میلیون ریال و سود خالص 884/793/3میلیون ریال است.