زهرابه تهدیدکننده صادرات

دلیل برگشت برخی محصولات کشاورزی به وجود زهرابه آفلاتوکسین برمی‌گردد که خطر آن در برخی موادغذایی از جمله ذرت، بادام‌زمینی، پسته و شیر وجود دارد. این امر معضلی برای صادرات کشور به‌شمار می‌رود.
برگشت محصولات کشاورزی یکی از چالش‌های کشور در بازار جهانی به ویژه اتحادیه اروپا است. یکی از جدیدترین تجربه‌ها در این حوزه برگشت پسته ایران از سوی اتحادیه اروپا بود. آلمان یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کننده پسته ایران است و از کل صادرات ۳۴‌میلیون یورویی پسته ایران به اروپا در سه‌ماهه نخست سال ۲۰۲۴ میلادی، ۷۱‌درصد برابر با 3/24‌میلیون یورو به آلمان بوده است. ایران پس از آمریکا دومین صادرکننده پسته به اروپا محسوب می‌شود. براساس اعلام مرکز آمار اروپا (یورو استات) صادرات پسته آمریکا به اتحادیه اروپا در این دوره ۲۴۳‌میلیون یورو بوده است.
بنا بر آمارها، ایران سالانه بین ۲۸۰ تا ۳۰۰‌هزار تن پسته‌تر تولید می‌کند که این عدد برای آمریکا در سال‌های پر بار به یک‌‌میلیون و ۲۰۰‌هزار تن می‌رسد. امسال که سال کم‌بار این کشور به شمار می‌رود میزان تولید ۷۰۰‌هزار تن بوده است. در ایران از ۳‌میلیون هکتار باغات ۶۷۰‌هزار هکتار باغات پسته است، این محصول از مهم‌ترین محصولات باغی است که در برخی سال‌ها تا 5/1‌میلیارد دلار درآمد ارزی برای کشور داشته است.
بخش اعظمی از پسته در استان جنوبی یعنی کرمان تولید می‌شود. همچنین به گفته معاون امور باغبانی وزارت جهاد کشاورزی، ایران به‌لحاظ سطح زیر کشت پسته در دنیا رتبه نخست را دارد اما در تولید جایگاه دوم جهانی را کسب کرده است. این فاصله در تولید با توجه به مساحت زیر کشت بسیار زیاد است که از پایین‌بودن بهره‌وری در کشاورزی ایران حکایت می‌کند.
دلیل برگشت پسته به وجود زهرابه آفلاتوکسین برمی‌گردد که خطر آن در برخی محصولات کشاورزی از جمله ذرت، بادام‌زمینی، پسته و… و بعضی محصولات دامی مثل شیر و… وجود دارد. پویش سلامت محصولات کشاورزی ضروری می‌کند تا چالش‌های موجود، ریشه‌ای بررسی و پیگیری شود.
سم تهدیدکننده ذخیره‌سازی مواد غذایی
روح‌الله کرمی، عضو هیات‌علمی موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی درباره چگونگی رشد سم آفلاتوکسین از محصولات کشاورزی تا دامی گفت: زهرابه آفلاتوکسین از خانواده مایکوتوکسین‌هاست یعنی سموم قارچی. مایکوتوکسین‌ها با آفلاتوکسین در دهه ۶۰ میلادی شناسایی شد. این سم یک معضل غذایی است. از قرون وسطی و پیش از آنکه بشر به ذخیره‌سازی موادغذایی پرداخت می‌تواند این موضوع وجود داشته باشد.
وی افزود: اگر به کتاب‌های تاریخی رجوع شود علائمی که از بیماری‌های آن دوران گفته می‌شود برخی به سم مایکوتوکسین‌ها مرتبط است. در نتیجه نخست اینکه ریشه تاریخی دارد و مثل سرماخوردگی می‌ماند. هر چقدر بخواهیم پیشگیری کنیم این ویروس یا باکتری و قارچ می‌تواند بیماری را ایجاد کند.
کرمی درباره تولید این زهرابه ادامه داد: اگر شرایط مناسب برای قارچ ایجاد شود قارچ می‌تواند تولید توکسین کند یا نکند. مقالات علمی می‌گویند وجود یا عدم وجود قارچ، دلیل بر وجود یا عدم وجود سم نیست چون برخی از این قارچ‌ها توانایی تولید سم را ندارند.
این پژوهشگر موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی اظهار کرد: ایران یکی از کشورهای پیشرو در زمینه سلامت مواد غذایی در مایکوتوکسین‌ها است. نهادهای دولتی به خوبی این موضوع را پیگیری می‌کنند. وزارت بهداشت ردگیری و پایش افلاتوکسین‌ها را انجام می‌دهد؛ سازمان ملی استاندارد در حال کار روی حد مجاز در سطح دنیا برای این موضوع هستند و مجوزها براساس این حد و حدود داده می‌شود و وزارت جهاد کشاورزی هم در زمینه پایش سلامت محصولات کشاورزی انجام وظیفه می‌کند. در نتیجه کشور ما در زمینه مایکوتوکسین‌ها به خوبی کار می‌کند تا سلامت و امنیت غذایی در محصولات کشاورزی حفظ شود.
آفلاتوکسین چگونه تولید می‌شود؟
کرمی در ادامه سخنان خود درباره نحوه تولید این سم توضیح داد: قارچ توکسین‌زا اگر وجود داشته باشد برای رشد کردنش نیاز به دما و رطوبت خاص دارد تا سم خودش را تولید کند. وی اضافه کرد: محل تولید آن‌هم در تمام مواد غذایی است؛ روی نان، غذا و میوه کپک‌زده، قارچ است. قارچ در هوا پخش است و می‌تواند تولید سم کند. مهم‌ترین مایکوتوکسین‌ها یا زهرابه قارچی، آفلاتوکسین‌ها هستند که شناسایی آنها از طریق مایکوتوکسین‌ها بوده است.
این سم کدام محصولات کشاورزی را تهدید می‌کند
عضو هیات‌علمی موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی با بیان اینکه خطر برای تمام مواد غذایی وجود دارد، گفت: قارچ به‌دنبال غذا می‌گردد. مایکوتوکسین‌ها متابولیک ثانویه یا مواد شیمیایی تولیدشده توسط قارچ‌ها هستند که ماده غذایی برای آنها محسوب نمی‌شود. هر محصول کشاورزی که به‌خوبی نگهداری نشود در مزرعه و انبار و در هر محل دیگری، احتمال اینکه مایکوتوکسین‌ها در آن ایجاد شود، وجود دارد؛ البته تاکید می‌شود ممکن است قارچ باشد اما تولید آفلاتوکسین نکند. وی گفت: تمام غلات و خشکبار اگر به‌خوبی نگهداری نشوند، می‌توانند چنین وضعیتی داشته باشند.
کرمی در پاسخ به این پرسش که شرایط نگهداری هنگام کشت چیست، اظهار کرد: کشور به دستورالعمل‌های اجرایی به خوبی ورود کرده و در آن زمان که دنیا استانداردهای خودش را گذاشت، ایران هم بررسی‌های خودش را شروع و استانداردها را تدوین کرده است.
وی تصریح کرد: دستورالعمل‌های لازم را وزارت جهاد کشاورزی به کشاورزان می‌دهد و کارشناسان حوزه کشاورزی و مروجان، بهره‌برداران را آموزش می‌دهند. این دستورالعمل‌ها براساس کشت‌ها متفاوت است مثلا پیشنهاد کشت متناوب داده می‌شود؛ اینکه یک مدت ذرت کاشته شود و گندم کشت نشود تا تناوب قارچی اتفاق نیفتد. بنابراین دستورالعمل‌های گوناگون برای محصولات مختلف در هنگام کشت تا برداشت وجود دارد و بعد از آن‌هم وزارت بهداشت برای ذخیره‌سازی و ورود محصولات به بازار دستورالعمل‌های خاص خودش را دارد.
سرماخوردگی گیاهی
این محقق درباره احتمال آلودگی محصولی مانند پسته به آفلاتوکسین به‌دلیل عدم هرس درختان، گفت: نظر شخصی من این است که کشاورز به دنبال تولید محصولات کشاورزی سالم است که قطعا درآمد بیشتری خواهد داشت؛ ضمن اینکه صادرکننده هم محصولات را به‌راحتی خریداری نمی‌کند. منطق می‌گوید صادرکننده محصول خراب را خریداری نمی‌کند آزمایش‌های خود را پیش از خرید انجام می‌دهد. بنابراین کشاورز ما هم ناگزیر است حدود استاندارد را رعایت و محصول مناسبی را تولید کند تا بتواند صادر کند.
کرمی گفت: ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان دنیا است و پسته یکی از محصولات استراتژیک کشور است. در نتیجه دقت‌های لازم روی کشت آن انجام می‌شود. این موضوع مثل سرماخوردگی می‌ماند به هر حال هر چقدر مراقب هم باشید این احتمال وجود دارد که در سال یک بار سرماخوردگی رخ دهد. قارچ هم مثل ویروس است و ممکن است این اتفاق رخ دهد و این هتروژن (پخش به شکل غیریکنواخت) است هموژن یعنی یکنواخت نیست.
تجربه برگشت محصولات به چه موضوعی برمی‌گردد؟
کرمی در پاسخ به پرسشی دیگر مبنی‌بر اینکه چرا محصولات کشاورزی صادرشده برگشت می‌شود، اظهار کرد: یک بررسی در صادرات سایر کشورها نشان می‌دهد انجیر صادر شده ترکیه هم به راحتی از اتحادیه اروپا برگشت می‌شود یا حتی پسته آمریکا از اتحادیه اروپا برگشت می‌شود. این تجربه برای سایر کشورها هم وجود دارد.
قارچ اگر شرایط مناسب داشته باشد در هر مرحله‌ای می‌تواند سم خودش را تولید کند. این یک اتفاق جهانی است و مایکوتوکسین‌ها چیزی نیستند که انسان تولید کند، سموم طبیعی هستند. اگر شرایط قارچ ایجاد شود تولید می‌شوند.
این عضو هیات‌علمی موسسه تحقیقاتی گیاه‌پزشکی از زیرمجموعه‌های سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی درباره راهکار رفع این معضل گفت: محصول باید در سریع‌ترین زمان ممکن به بازار آید و مصرف شود. من که خریدار پسته هستم برای نگهداری در منزل باید مراقب باشم شرایط ایجاد این سم را فراهم نکنم. نباید رطوبت به مواد غذایی برسد که زمینه رشد قارچ به وجود بیاید. در واقع نباید شرایط دمایی را برای قارچ ایجاد کرد که توکسین خودش را تولید کند. بارها توصیه شده غذای شب‌مانده خورده نشود وقتی غذایی می‌ماند، می‌تواند قارچ رشد و سم خودش را تولید کند.
کرمی در پایان بیان کرد: در دنیا هم همین قواعد اجرا می‌شود، اما توکسین‌ها مانند سرماخوردگی می‌مانند که هر چقدر هم کنترل شود ممکن است در یک دوره ایجاد شوند. وزارت جهاد کشاورزی به‌طور مستمر پایش سلامت محصولات را به عنوان یک طرح کلان در حوزه سلامت پیگیری می‌کند.