راهی برای تعامل ریالی ایران با دیگر کشورها

مرکز پژوهش‌های مجلس با انتشار گزارشی تحت عنوان «پول دیجیتال بانک مرکزی» تلاش دارد با واکاوی ظرفیت پول دیجیتال بانک مرکزی در تسویه معاملات فرامرزی، راهکاری عملیاتی برای کاهش آسیب‌پذیری نظام پرداخت بین‌المللی ایران ارائه کند. به همین منظور، در این گزارش پس از مروری اجمالی بر ادبیات نظام پرداخت بین‌المللی و مدل‌های پول دیجیتال بانک مرکزی برای پرداخت فرامرزی، عمده پروژه‌های شاخص این حوزه بررسی شده و توصیه‌هایی سیاستی برای حرکت بانک مرکزی به سوی استفاده از این ظرفیت برای تسویه پرداخت‌های فرامرزی ارائه شده است.
پولی که توسط بانک‌های مرکزی خلق می‌شود، پول بانک مرکزی است. پول نقد (اسکناس و مسکوک) در حال حاضر تنها نوع پول بانک مرکزی در دسترس عموم است. درواقع، پول بانک مرکزی به شکل نقد یک توکن (نشانه) فیزیکی به شکل سکه و اسکناس است که نشان‌دهنده بدهی بانک مرکزی به دارنده آن است. ویژگی متمایز پول نقد، قابلیت نقل‌وانتقالات آسان آن بدون نیاز به مراجعه به شخص ثالث (به صورت مستقیم یا غیرمستقیم) برای تایید اعتبار انجام معامله است. سپرده خلق شده توسط بانک‌های تجاری به عنوان یک پول، در دفترکل بانک‌های تجاری خلق و امحا می‌شود و می‌توان با استفاده از مجموعه‌ای از ابزارهای مختلف مانند کارت‌های بدهی یا اعتباری، از آن برای پرداخت استفاده کرد.
پول دیجیتال بانک مرکزی در دو سطح خرد و عمده قابل طراحی و پیاده‌سازی است. الگوی پول دیجیتال بانک مرکزی خرد بر پرداخت بین کسب‌وکارها و افراد متمرکز است. این نوع معماری برای پرداخت‌های با حجم کم و تعداد تراکنش بالا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
نظام پول دیجیتال بانک مرکز‌ی در سطح عمده می‌تواند به پایاپای‌سازی تراکنش‌ها بین موسسات مالی کمک کند و به مدیریت بهتر ریسک و افزایش کارآمدی فرآیند پایاپای‌سازی و تسویه تراکنش‌ها منجر شود. پیاده‌سازی پول دیجیتال بانک مرکزی عمده برای پرداخت‌های درون مرزی و فرامرزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به طورکلی، به کارگیری پول دیجیتال بانک مرکزی به خصوص برای پرداخت‌های فرامرزی مزایای بسیاری نظیر شفافیت، افزایش دسترسی و افزایش کارآمدی تراکنش‌ها را به دنبال خواهد داشت. استفاده از پول دیجیتال بانک مرکزی در پرداخت‌های فرامرزی سبب می‌شود به جای استفاده از واسطه‌هایی چون بانک‌ها، تراکنش‌های بین‌المللی به صورت بی‌درنگ انجام شوند. این قابلیت می‌تواند باعث کاهش ریسک، کاهش پیچیدگی و کاهش هزینه انجام تراکنش‌ها شود.
از سوی دیگر پرداخت‌های فرامرزی معمولا از طریق شبکه‌های بین‌المللی بانک‌های کارگزار انجام می‌شود که معمولا شامل چند واسطه در مناطق زمانی و ساعات کاری مختلف هستند. هرچند که بانک‌های کارگزار نقش مهمی در تسهیل پرداخت‌های فرامرزی ایفا می‌کنند اما به دلیل فرآیندها و مراحل متعدد در زنجیره بانکی، پرداخت‌های فرامرزی معمولا با هزینه بالا، سرعت پایین، پیچیدگی عملیاتی، دسترسی و شفافیت محدود انجام می‌شوند.
فارغ از هزینه‌های یادشده، یکی از مهم‌ترین دلایل ترغیب کشورها به تنوع بخشی در نظام پرداخت‌های فرامرزی خود ریسک تمرکز و به تبع ریسک سوءاستفاده از قدرت برآمده از تمرکز است. در حال حاضر، این تمرکز بر دو گلوگاه اساسی یعنی بانک‌های کارگزار و پیام‌رسان مالی بین‌بانکی موسوم به سوئیفت است. این دو گلوگاه هم به صورت مجزا و هم به صورت هم‌افزا کاربرد تحریمی دارند. به عبارت دیگر، حتی با ایجاد پیام‌رسان جدید مالی، اگر همچنان نظام تسویه ارزی متکی بر ارزهای جهان‌روایی همچون دلار و یورو باشد باز هم نهادهای تحریم‌کننده از طریق بانک‌ها، توانایی شناسایی و اعمال تحریم خواهند داشت. تحریم‌های مالی اعمالی به برخی کشورها ازجمله ایران، روسیه، ونزوئلا، کوبا و … از مصادیق این ریسک تمرکز است. یکی از راهکارهای عملیاتی برای کاهش این ریسک و تنوع بخشی به روش‌های پرداخت بین‌المللی، استفاده از ظرفیت پول دیجیتال بانک مرکزی برای پرداخت‌های فرامرزی است. در این روش، کشورها با پول رسمی خود با دیگر کشورها تعامل می‌کنند و با استفاده از فناوری دفترکل توزیع یافته از واسطه‌گری بانک‌های کارگزار و پیام‌رسان مالی سوئیفت بی‌نیاز می‌شوند.
مطابق گزارش بانک تسویه بین‌المللی بیش از 92درصد تراکنش‌های فرامرزی با استفاده از زیرساخت بانک‌ها‌ی کارگزار و پیام‌رسان سوئیفت، طی 24‌ساعت تسویه می‌شوند. البته با در نظر گرفتن پردازش دستی، بررسی انطباق اسناد، تفاوت در مناطق زمانی و ساعات کار برای شبکه‌های تسویه محلی، زمان بین تبادل پیام‌های پرداخت و تسویه ممکن است سه الی پنج روز طول بکشد.
اندازه‌گیری هزینه‌های مرتبط با پرداخت‌های عمده‌فروشی دشوار بوده و هزینه‌های هر بانک و منطقه زمانی متفاوت است. این درحالی است که مطابق گزارش هیات ثبات مالی متوسط هزینه پرداخت خرده‌فروشی از زیر 2‌درصد در اروپا تا بیش از 7‌درصد در آمریکای لاتین متغیر بوده درحالی که میانگین هزینه جهانی ارسال حواله 38/6‌درصد است. دستاورد پروژه‌های انجام شده درخصوص پول دیجیتال بانک مرکزی فرامرزی نشان می‌دهد که این زیرساخت توان کاهش مدت زمان انجام تراکنش به 10 الی 30 ثانیه و هزینه انجام تراکنش به یک درصد مبلغ را دارد. به علاوه برخی ریسک‌های مطرح شده همچون تحریم نیز که به واسطه وابستگی فرآیند تسویه به ارزهای جهان‌روا و سیستم بانکداری کارگزاری یکپارچه مبتنی بر سوئیفت ایجاد می‌شوند، با امکان استفاده از پول‌های محلی برای پرداخت‌های فرامرزی مرتفع خواهند شد.
با پدیدار شدن هرچه بیشتر سلطه پولی دلار، کشورهای مختلف با هدف کاهش وابستگی نظام پرداخت خود به نظام بانکداری کارگزاری سعی در ارائه سازوکارهای نوینی همچون اتحادیه‌های پولی (یورو)، اتحادیه‌های تسویه دو یا چندجانبه‌(اتحادیه پایاپای آسیایی) و‌… کردند. پس از ظهور بیت‌کوین و معرفی فناوری پایه آن یعنی زنجیره بلوک که یکی از انواع دفاتر کل توزیع شده است، بانک‌های مرکزی سعی در ارائه شکل دیگری از پول کردند. آنها با انگیزه‌های گوناگونی همچون شمول مالی، تحکیم حاکمیت پولی و بهبود روش‌های پرداخت به سمت مطالعه و پیاده‌سازی پول دیجیتال بانک مرکزی حرکت کردند. همانطور که گفته شد یکی از مسیرهایی که بانک‌های مرکزی کشورهای مختلف به سمت فعال‌سازی آن حرکت کرده‌اند، استفاده از پول دیجیتال بانک مرکزی برای پرداخت‌های فرامرزی است. مطابق گزارش بانک تسویه بین‌المللی، سه حالت برای فعال‌سازی این ظرفیت قابل تصور است. هریک از این حالت‌ها، فرصت‌ها و چالش‌هایی برای پیاده‌سازی به همراه دارد که با توجه به اقتضائات خاص هر کشور، کشورها به سمت پژوهش و پیاده‌سازی درخصوص یک یا چند حالت از آن حرکت کرده‌اند. مطابق گزارش بانک تسویه بین‌المللی، نتایج پروژه‌های انجام شده نشان می‌دهد استفاده از پول دیجیتال بانک مرکزی برای پرداخت‌های فرامرزی توان کاهش مدت انجام تراکنش را داراست.