19 - 11 - 2020
داغ بی توجهی
یک سال از روزی که رییس کمیته ملی ایکوموس ایران به اصفهان آمد و گفت: «گنبد مسجد شیخ لطفالله را تعمیر و به نظر من یک ترک آن را خراب کردند» گذشته؛ سالی که پُرپرسش و البته، کم پاسخ بود.
۹ روز بعد از آنکه برف زمستانیِ سال ۱۳۹۸، همه جای اصفهان را سفیدپوش کرد، جز ترک مرمتشده گنبد شیخ لطفالله، مهدی مزروعی رییس وقت کمیسیون فرهنگی شورای شهر اصفهان در پنجمین گردهمایی سراسری شورای هماهنگی سازمانهای غیردولتی میراث فرهنگی کشور، از مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان درخواست کرد تدبیری بیندیشد تا به ابهامات در خصوص مرمت گنبد مسجد شیخ لطفالله پاسخ داده شود و مردم به رعایت امانت و تخصص در این اداره و وزارتخانه اطمینان پیدا کنند.
فریدون اللهیاری، در آن نشست گفت: «خوب است نشستی برگزار شود تا همکاران ما بتوانند به صورت تخصصی درباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطفالله توضیحاتی را بیان کنند.» و به نظر میرسید که میل به برگزاری نشستی با حضور همه متخصصان- که ناگزیر شامل منتقدان متخصص نیز میشود- در اداره کل میراث فرهنگی هم وجود دارد اما حتی پس از آنکه حیدرعلی عابدی نماینده وقت مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۳۰ بهمنماه ۹۸ به ایسنا اعلام کرد «قرار است بعد از عیدِ نوروز سال ۱۳۹۹، با حضور گروهی از مرمتگران به عنوان مشاور، سمیناری برگزار شود و نهفقط مرمت گنبد شیخ لطفالله که مرمتهای انجامشده بر آثار دیگر هم بررسی شود تا به نسخهای کلی برای نظارت بر امر مرمت در همه آثار تاریخی برسیم» و با وجود اینکه همین نماینده، در تاریخ ۱۰ خردادماه سال جاری پس از درخواست ایسنا برای تشریح نتیجه پیگیری خود اظهار کرد: «از مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان اصفهان درخواست کردم جهت احترام به افکار عمومی یک مصاحبه مطبوعاتی با حضور خبرگزاریهای مختلف و کارشناسان کمیته ملی نظارت برگزار کنند تا در آن، هم نتیجه کارهای مطالعاتی روی مرمت ترک قبلی تشریح شود و هم جزئیات طرحهای آتی به اطلاع همگان برسد» نه از این سمینار خبری شد و نه از آن نشست.
مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان سوم بهمنماه سال گذشته گفته بود: «پیشنهاد آقای محبعلی این بوده که برای ترک مرمتشده دوباره داربست زده شود و ما تا آخرین لحظه نظرات را دریافت و در صورت تایید اعمال کنیم.» اما از آن تاریخ تا به امروز، به گواهی فیلمها و عکسهایی که مستندات آن نزد خبرگزاری ایسنا موجود است، گردانندگان دو پیج اینستاگرامی در اصفهان و یک نماینده مجلس موفق شدهاند از نزدیک شاهد وضعیت گنبد شیخ لطفالله باشند. مضمون نظر این سه تن هم بعد از انتشار عکس و فیلمها در فضای مجازی و رسانهها یک چیز بوده؛ از قضا درست همان نظری که فریدون اللهیاری نیز آن را در گفتوگو با رسانههای مختلف به کرات بیان کرده است: «ادامه مرمت گنبد مسجد شیخ لطفالله که وضعیت نابسامانی دارد ضروری بوده و برای تحقق این مهم اکنون به سه میلیارد تومان اعتبار نیاز است.»
نظر به اینکه ۱۱ آبان ماه سال جاری، مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان اعلام کرده: «پس از ایجاد پرسشهایی در خصوص چگونگی مرمت یک ترک از گنبد مسجد، نشستی با حضور متخصصان داخل استان و همچنین با حضور متخصصان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی برگزار شد و این صاحبنظران مرمت این بخش از گنبد را تایید کردند.»
از چند تن از متخصصان منتقدی که انتظار میرفت زمینه بازدید آنها هم از گنبد شیخ لطفالله فراهم شود تا ارزیابی دقیقتری نسبت به اقداماتی که برای مرمت این گنبد انجامشده داشته باشند و احیانا نظرات تکمیلی خود را برای بهتر شدن ادامه مرمت بیان کنند، یک سوال واحد و مشخص را پرسید: «آیا شما از یک سال پیش تاکنون جزو گروه کسانی بودید که از گنبد شیخ لطفالله بازدید و مرمت آن را تایید کردهاند؟» پاسخ مرتضی فرشتهنژاد، کارشناس ارشد معماری و مرمت و هوشنگ رسام، پیشکسوت کاشیکاری و مرمت، روزهای گذشته در ایسنا منتشر شد و اکنون پاسخ سایر منتقدان را به سوال ایسنا در ادامه از نظر میگذرانید:
مهدی حجت، رییس کمیته ملی ایکوموس ایران: «خیر. چیزی که ما تایید نکردیم این است که وقتی میخواهند در کار به این بزرگی دخالت کنند باید بر اساس تمام قوانین بینالمللی، گروهی از متخصصان را دعوت کنند، آن گروه با یکدیگر صحبت و بهترین راهحل را انتخاب کنند، بعد همان را انجام بدهند، نه اینکه یک راهحل داشته باشند، آن را انجام دهند بعد حسن و حسین و تقی و نقی را ببرند روی گنبد تا انگشت بزنند لای کاشیها و بگویند این کار شما خوب بوده یا بد.
یا به قول فلان آقا ماشین بنز بفرستند تهران دم خانه، او را ببرند اصفهان، شب در بهترین هتل اقامت بدهند، صبح بهترین صبحانه را برایش بیاورند، بعد هم او را ببرند روی گنبد و بگویند این کار خوب است یا بد؟! اینگونه کار را درست میکنند؟
حرف من این است که هر شخصیت بزرگی بیمار میشود، حتی اگر پزشک خصوصی داشته باشد، تعدادی پزشک دیگر را دعوت میکنند تا نظر آنها را هم بپرسند. گنبد شیخ لطفالله هم ثبت میراث جهانی است و حتی از متخصصان بینالمللی نیز باید پیش از مرمت آن دعوت میشد تا بنشینند و یک نفر بگوید ترک را پایین بیاوریم، یک نفر بگوید نه نیاوریم و بالاخره بهترین تصمیم را اجرا کنند. این کار را برای گنبد شیخ لطفالله نکردهاند، هر کاری خواستهاند کردهاند و حالا یکییکی این و آن را میبرند و میپرسند کار ما خوب بوده یا نه. این شیوه غلط است؛ غلطی است که انجامشده و نباید تکرار شود.»
احمد منتظر کارشناس معماری و مرمت و مدیرکل پیشین میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان اصفهان گفت: «بهمنماه سال ۱۳۹۸ جلسهای با حضور حیدرعلی عابدی نماینده وقت مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی در خانه دهدشتی برگزار شد که بنده و مهندس فرشتهنژاد در آن حضور داشتیم و با این شیوه مرمت گنبد شیخ لطفالله مخالفت کردیم. من اعتقاد داشتم که مرمت این گنبد باید موضعی باشد که اگر انجام میشد، یک میلیارد هم خرج نداشت اما روشی را برگزیدهاند که سه میلیارد تومان خرج دارد. یک ناظر باستانشناس هم برای ادامه مرمت انتخاب کردهاند که نمیدانم علت چیست. آخر مرمت گنبد مسجد شیخ لطفالله چه ربطی به باستانشناسی دارد؟»
احمد همتیار پیشکسوت مرمت و کاشیکار معرق گفت: «نه، هرگز. نه صحبتی و نه دعوتی در این باره با بنده نشد. معماری سنتی زبان خاص خودش را دارد و نیازمند باریکبینی خاصی است. این باریکبینی نیز حاصل نمیشود مگر پس از سالها کار با عشق و انگیزه و احترام. آگاهی از میراث فرهنگی و شناخت ارزشهای فنی هنری آن یکشبه به وجود نمیآید و مرمت نیز یک امر و آیین مستمر است. کسی که در این حوزه به یقین رسیده باشد میداند که میراث فرهنگی هویت ماست و حفاظت از آن وظیفهای واجب.
بنده ۱۴ سال در بناها کار کرده بودم که وارد سازمان میراث فرهنگی شدم. آن زمان مهندس شیرازی که هم تحصیلکرده بود و هم با وسواس در حوزه میراث فرهنگی فعالیت میکرد در رأس کار قرار داشت و در نتیجه کسانی را برای حفظ و مرمت آثار تاریخی انتخاب میکرد که تخصص آن را داشته باشند. پس از آقای شیرازی، در دهه هشتاد مهندس وکیل مدیریت میراث فرهنگی را برعهده داشتند و مهندس نکویی هم رییس دفتر فنی بودند. دفتر فنی مکانی مقدس است که به افراد اجازه میدهد به بناها دست بزنند و روی آن کار کنند. مهندس نکویی که خود مانند آقای منتظر یک کارشناس فنی هنری قدر بود، با میراث فرهنگی تعارف نداشت و کار را شوخی نمیگرفت. حفاظت برای او امری جدی بود به همین دلیل کار را به کاردان میداد.
در دوره این مدیران کارهای شاخصی برای حفاظت و مرمت و باززندهسازی بناها انجام شد. پس از ۷۰ سال که هیچ مناری مرمت نشده بود، من افتخار داشتم منارههای ساربان، باقوشخانه و زیار را مرمت کنم که خوشبختانه مقبول طبع صاحبنظران نیز قرار گرفت اما بعد از آن دوران، کسانی بر سر کار آمدند که تخصص و شناخت کافی و آگاهی لازم را نسبت به میراث فرهنگی و ریزهکاریهای آن نداشتند.
کسی که در حوزه مرمت کار میکند باید تمام نقوش و خطوط را بشناسد، زبان بنا را بداند و کارش را با حفظ اصالت و کیفیتآفرینی انجام دهد تا میراث ملی و میهنی را به درستی به دست آیندگان بسپارد. مرمت امری کاملا تخصصی است. حتی کاشیکار متبحر هم بهتنهایی نمیتواند کار مرمت یک گنبد کاشیکاری شده را انجام دهد و باید حتما مرمتگری که سالیان سال با عشق و آگاهی و انگیزه کار کرده کنار او باشد، اما ببینید تخصص کدامیک از کسانی که عملیات مرمت گنبد شیخ لطفالله را انجام دادند و میخواهند ادامه هم بدهند کارشان مرمت و کاشیکاری است؟ حضور مرمتگر کمک میکند که کار با کمترین مداخله انجام شود که گویا الان از یک باستانشناس برای نظارت بر ایجاد کمترین مداخله دعوت کردهاند!
هنر شاخههای مختلف و ریزی دارد و اگر مدیریت اصلح باشد هر کاری را به دست متخصص همان شاخه میسپارد. متاسفانه از یک دورهای به بعد استادکارانی که سالهای سال روی بناها کار کرده و تجربه داشتند خانهنشین شدند. باید شرایط به گونهای فراهم میشد تا تجربهای که آنها از کار گرفتند به کار برگردد اما نشد چون حرفشنوی بر تخصص ارجحیت پیدا کرد. وقتی استاد خلیل حسینی، فردی که در نقاشی همپایه فرشچیان در مینیاتور است، خانهنشین شد خب کار دست چه کسی میافتد؟ اکنون فریبا خطابخش هم سرپرست دفتر فنی میراث فرهنگی است و هم مسوول پایگاه میراث جهانی نقش جهان. خاطرم هست که حدود سه یا چهار سال پیش ما برای ایوان شمالی مسجد جامع عباسی در مناقصه شرکت کردیم. ساعت ۹:۳۰ نوشت برنده شدید و ساعت ۱۰:۴۵ نوشت فسخ شد. این به آن معنا بود که مداخلهای در روند کار دارد صورت میگیرد و همهچیز به سامانه و تخصص مربوط نیست بلکه سلیقه هم دخیل است. بنده آن زمان به همراه پسرم نامهای در این باره به دکتر اللهیاری نوشتیم و ایشان محبت کردند و ما را در دفتر خواستند و خانم خطابخش و آقای طاهری معاون میراث فرهنگی را هم صدا زدند. بعد از خانم خطابخش در این باره توضیح خواستند و ایشان گفتند شده دیگر، سعی میکنیم کار دیگری به ایشان بسپاریم- که نسپردند. دکتر اللهیاری هم گفتند شما از این مورد صرفنظر کنید من قول میدهم کار روی اصول پیش برود. بعد بلند شدیم و با آقای طاهری و اللهیاری دستهایمان را روی هم گذاشتیم و گفتیم یا علی و به خیال خودمان فکر میکردیم که دیگر از این موارد پیش نمیآید. چه بگویم خانم؟ غرض، نقشی است که از ما به یادگار میماند.» از ناصر طاهری معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان اصفهان هم خواستم توضیح بدهد که کدام صاحبنظران مرمت گنبد شیخ لطفالله را تایید کردهاند و او پاسخ داد: «شورای فنی اصفهان و شورای راهبری تهران به خاطر شیوع کرونا به صورت مجازی با هم جلسهای داشتند که بنده در آن جلسه حضور نداشتم و مرمت گنبد آنجا تایید شد.
میگویم: آیا نباید از منتقدان نیز نظرخواهی میشد و بعد کار را تایید میکردند؟ توضیح میدهد: مرجع تصمیمگیری درباره همه مسائلی از این دست شورای فنی و شورای راهبری است و این ربطی به گنبد مسجد شیخ لطفالله ندارد. مرجع تصمیمگیری و دارای صلاحیت کار را تایید کرده است.
او میافزاید: هر کاری که انجام میشود نقد دارد، آنقدر که اگر بخواهیم معطل منتقدان شویم اصلا نباید کار کنیم. مهم نیست که ترکیب افراد در آن مرجع دارای صلاحیت موافق باشد یا مخالف چون این مرجع خودش را با اظهارنظر غیرکارشناسی زیر سوال نمیبرد. هر کاری نقد دارد. مگر اینکه کاری نکنیم.
به معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان میگویم چرا مقدمات بازدید از گنبد شیخ لطفالله برای منتقدان متخصص فراهم نشده و جواب او این است: خیلیها از گنبد بازدید کردند حتی نماینده مجلس.
تصریح میکنم که در بین این خیلیها جای استاد فرشتهنژاد و سایر منتقدان متخصص خالی است و ادامه میدهد: ایشان هر زمان اراده کردند خبر بدهند. من شخصا برای بازدید همراهیشان میکنم. مانعی برای بازدید منتقدان از گنبد شیخ لطفالله وجود ندارد. هر زمان خواستند تشریف بیاورند. با من هماهنگی کنند و بیایند.
این در حالی است که فریدون اللهیاری مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی اصفهان ۲۷ آبان ماه در گفتوگو با یکی از رسانهها به صراحت اعلام کرده است: «فکر نمیکنم دیگر این امکان وجود داشته باشد که داربست بزنیم. گنبد و قسمتهایی که داربست دارد را میتوانند بروند و بازدید کنند ولی قسمت مرمتشده را نه. نمیتوانیم مجدد هر کس انتقادی کرد داربستی بزنیم؛ اینها مستلزم هزینه و کارهایی است که باید انجام شود.
محمدحسن محبعلی پیشکسوت مرمت اما در مصاحبهای خاطرنشان کرده است: «اینکه متخصصان منتقد نتوانستند ترک مرمتشده را از نزدیک ببینند خیلی بد است. خانم خطابخش مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان باید امکانات را تهیه کند و کارشناسان خبره را بالای گنبد ببرد و با آنها مشورت کند، بالاخره گنبد شیخ لطفالله است. چیز کمی نیست.
آن زمان هم که ما به اصفهان رفتیم داربست روی ترک مرمتشده نبود. داربست را باز کرده بودند. من رفتم روی یکی از گنبدهای دورتر که یخ زده بود و بدجور هم زمین خوردم. از آنجا نگاه کردم و دیدم کاشیها از جا کنده شدند اما کاشیها سالم بودند. ابلاغی نوشتند که من ناظر عالی مرمت گنبد باشم، یک سال گذشته ولی این ابلاغ را هنوز به دست من نرساندهاند که هیچ، حتی از من هم دعوت نکردند که بلند شو بیا شرایط گنبد را ببین، من حق ماموریت نمیخواهم؛ بلیتم را بگیرند تا بروم اصفهان و تجربهای که دارم در اختیارشان بگذارم. بروم بالای گنبد ملات و کاشی را ببینم.»
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد