خروج سریع از 3بحران حساس

سید‌مسیح علوی*
ایران درگیر سه بحران به‌ هم‌ پیوسته است؛ ناترازی برق با کسری پیش‌بینی‌شده ۳۰‌هزار مگاواتی در سال۱۴۰۴، مصرف بنزین دو برابر میانگین جهانی، آلودگی هوای کلانشهرها که سلامت عمومی را به خطر انداخته است. این چالش‌ها زنجیره‌ای از مشکلات اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی را به‌دنبال دارند اما راه‌حلی هوشمندانه وجود دارد؛ گسترش خودروهای برقی. این فناوری می‌تواند مصرف سوخت را کاهش دهد، آلودگی را مهار کند و شبکه برق را پایدارتر سازد. با این حال، دولت به‌‌تنهایی نمی‌تواند این تحول را پیش ببرد. دو مسیر موازی لازم است؛ توسعه خودروهای برقی، آزادسازی بازار برق از انحصار توانیر. متن پیش‌رو نشان می‌دهد که چگونه این هم‌افزایی می‌تواند ایران را از این سه بحران نجات دهد.
ناترازی برق؛ بحرانی که نفس اقتصاد ایران را بریده است
صنعت برق ایران در لبه پرتگاه است. پیش‌بینی‌ها از کسری ۳۰‌هزار مگاواتی در سال‌۱۴۰۴ حکایت دارند یعنی یک‌سوم نیاز کشور تامین نمی‌شود. رشد 7- 6درصدی تقاضا، ناتوانی در افزودن ۶‌هزار مگاوات ظرفیت سالانه، مدیریت متمرکز ناکارآمد که منابع را با چانه‌زنی تخصیص می‌دهد، ریشه این بحرانند. افزایش درآمد از قیمت‌گذاری برق هم نتوانسته اقتصاد بیمار این صنعت را نجات دهد چراکه مدیریت درآمدها ناکارآمد است. نگران‌کننده‌تر بی‌توجهی عمومی به این فاجعه است. بدون تبدیل این دغدغه به حرکت ملی، خاموشی‌های گسترده و تبعات آن گریزناپذیر خواهد بود.
مصرف بنزین؛ سوختن منابع و آلوده‌کردن شهرها
مصرف بنزین ایران یک فاجعه دیگر است. میانگین روزانه ۱۲۱‌میلیون لیتر در سال۱۴۰۳، با سرانه 4/1لیتر در روز، دو برابر هدف قانون توسعه حمل‌ونقل است.
این رقم در نوروز۱۴۰۳ به ۱۵۲‌میلیون لیتر رسید، ۱۳‌میلیون خودروی فرسوده، یارانه سوخت، افزایش سفرها مقصران اصلی‌اند. این مصرف بی‌رویه، آلودگی هوا را تشدید کرده، مرگ‌ومیر و بیماری‌های تنفسی را افزایش داده، نظام سلامت و ذخایر ارزی را تحت فشار گذاشته است. هر لیتر بنزین سوخته، منابع محدود را نابود و هزینه‌های پنهان را به کشور تحمیل می‌کند.
خودروهای برقی؛ ناجی سه‌گانه بحران
بر همین اساس خودروهای برقی می‌توانند این سه بحران را حل کنند. هر خودرو سالانه ۸ تا ۱۰هزار لیتر بنزین صرفه‌جویی و مصرف سوخت فسیلی خودروها را حذف می‌کند. این صرفه‌جویی توسعه سوخت‌های نیروگاهی را ممکن می‌سازد، با مدیریت بهتر آلایندگی در خارج از شهرها، آلودگی کلانشهرها را با استفاده از استاندارد‌های جهانی و فناوری‌های پیشرفته
کاهش می‌دهد.کاهش آلودگی، مرگ‌ومیر و هزینه‌های درمانی را کم می‌کند، از مهاجرت نیروی انسانی جلوگیری کرده، آلودگی صوتی را مهار می‌سازد و نگرش فناورانه کشور را به‌سمت ذخیره‌سازهای پیشرفته هدایت می‌کند. همچنین از محل صرفه‌جویی در مصرف سوخت می‌توان شبکه برق و انتقال گاز به نیروگاه‌ها را توسعه داد. شبکه فرسوده انتقال کشور که ۱۲ تا ۲۰‌درصد اتلاف دارد را باید به‌روزرسانی کرد. این تحول شگرف، زیرساخت کشور را متحول می‌کند.
از منظر شبکه، خودروهای برقی با مدیریت هوشمند بار، پایداری را تقویت و از خرابی زیرساخت جلوگیری می‌کنند. پروژه‌هایی با گسترش ظرفیت ایستگاه‌های شارژ خودرو‌های برقی در روز تا پایان‌۱۴۰۳، ورود ۵‌هزار خودروی برقی، این مسیر را هموار کرده‌اند. دولت می‌تواند بخشی از سود صرفه‌جویی بنزین را به‌‌صورت یارانه بلاعوض به رانندگان تاکسی بدهد، مشارکت عمومی تقویت شود اما شبکه شکننده بدون اصلاحات ساختاری، این بار را در آینده نزدیک تحمل نخواهد کرد. این تحول عظیم تنها با دولت ممکن نیست، مدیریت متمرکز و انحصاری بارها ناکارآمدی خود را نشان داده است، برای خروج از این بحران‌ها، سه مسیر موازی لازم است؛ گسترش خودروهای برقی، آزادسازی بازار برق و توسعه شرکت‌های خرده‌فروش برق. دولت نمی‌تواند به‌ تنهایی زیرساخت ایستگاه‌های شارژ، تولید برق پایدار، فروش برق و فرهنگ‌سازی را تامین کند. بخش‌خصوصی واقعی و اصلاحات ساختاری باید وارد میدان شوند.
آزادسازی بازار برق، کلید پایداری و رقابت
چندی پیش بود که وزیر نیرو اعلام کرد توانیر دیگر خریدار انحصاری برق نیست، مصرف‌کنندگان بالای ۳۰‌کیلووات می‌توانند برق خود را از بورس انرژی یا از طریق خرید دوجانبه تامین کنند، این گام، اقتصاد برق را رقابتی می‌کند، عرضه و تقاضای برق در بورس را شفاف و فضایی را ایجاد می‌کند که تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان قیمت را تعیین کنند و مصرف‌کنندگان به برق باکیفیت‌تر و ارزان‌تر برسند. تجربه جهانی نشان می‌دهد بازار خرده‌فروشی برق در کشورهای توسعه‌یافته قیمت‌ها را تا ۲۰‌درصد کاهش داده است، در ایران هم، این آزادسازی می‌تواند قیمت‌ها را واقعی کند، همانطورکه آزادسازی مخابرات قیمت سیمکارت را از یک‌میلیون به 5هزار تومان رساند اما این تحول زمانی واقعی می‌شود که مدیران توانیر و شرکت‌های توزیع تغییر رویکرد جدی پیدا کنند، شرکت‌های خرده‌فروش را رقیب نبینند بلکه آن را یک جراحی بزرگ و اساسی در اقتصاد بیمار صنعت برق بدانند و به این درک برسند که در آخر سودش به‌نفع منافع ملی کشور است. این آزادسازی، کسب‌وکارهای جدید در راندمان و خرده‌فروشی برق را احیا می‌کند، به اشتغال‌زایی منجر می‌شود، دسترسی صنایع که
۳5-۳0‌درصد برق را مصرف و برق پایدار را تسهیل می‌کنند، کاهش خاموشی‌ها در شهرک‌های صنعتی، تنوع‌بخشی به بازار انرژی از دستاوردها و استفاده از فناوری‌های نوین خواهد بود اما موفقیت آن به کاهش مصرف بی‌رویه و تولید مازاد وابسته است. خودروهای برقی با مدیریت هوشمند تقاضای شارژ، زیرساخت را منعطف‌تر و به توسعه این بازار کمک می‌کنند.
هم‌افزایی برای آینده‌ای پاک و پایدار
در نهایت ناترازی برق، مصرف بالای بنزین، آلودگی هوا با هوشمندی و هم‌افزایی قابل حل هستند، خودروهای برقی با صرفه‌جویی بنزین، کاهش آلودگی، توسعه شبکه، راه‌حل این مشکلاتند اما بدون اصلاحات ساختاری و بخش‌خصوصی ناکام می‌مانند. آزادسازی بازار برق از انحصار توانیر، با تغییر رویکرد مدیران، توسعه خرده‌فروشی، زیرساخت را برای پذیرش خودروهای برقی آماده می‌کند. پیشنهاد این است، دولت یارانه رانندگان را اجرا کند، صرفه‌جویی سوخت را به توسعه شبکه و تجدیدپذیرها اختصاص دهد و مصرف را مهار کند. بخش‌خصوصی هم با عرضه برق در بورس، به توسعه این شبکه هوشمند وارد شود. این هم‌افزایی، ایران را از این بحران‌ها نجات می‌دهد و آینده‌ای پاک و پایدار می‌سازد. وقت آن است که این دغدغه به حرکت ملی تبدیل شود.
* مدیرعامل کرانه نیلگون تیس ویرا