9 - 09 - 2023
خاورمیانه؛ آزمایشگاه سیاسی و اقتصادی
«جهان‌صنعت»- هفته نامه اکونومیست در جدیدترین سرمقاله خود با تیتری تحت عنوان «خاورمیانه جدید» به آغاز فصل جدیدی در خاورمیانه پرداخته که با فرصت‌های تازه و خطرات جدید همراه است. اگر تا به حال فکر می‌کردید خاورمیانه منطقه‌ای راکد است، دوباره فکر کنید. اقتصاد کشورهای حوزه خلیج فارس به لطف قیمت نفت خام برنت که هفته گذشته به بیش از ۹۰ دلار در هر بشکه رسید، یکی از ثروتمندترین و پویاترین اقتصادهای روی کره زمین هستند. ثروت بادآورده ۵/۳ تریلیون دلاری سوخت فسیلی این منطقه صرف همه چیز می‌شود؛ از هوش مصنوعی و شهرهای جدید درخشان در بیابان گرفته تا پر کردن خزانه صندوق‌های ثروت ملی غول‌پیکر که در بازارهای سرمایه جهان به دنبال معاملات هستند.
عقب‌نشینی تنش در خاورمیانه
همانطور که جریان نقدینگی وارد می‌شود، به لطف بزرگ‌ترین انفجار دیپلماسی، نشانه‌هایی از عقب‌نشینی هرج و مرج در خاورمیانه دیده می‌شود. عربستان سعودی و ایران پس از سال‌ها تنش (از زمان انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷)، درباره تنش‌زدایی مذاکره کرده‌اند. جنگ‌های داخلی در سوریه و یمن قربانیان کمتری می‌گیرد، زیرا حامیان آنها به دنبال کاهش تنش هستند. پس از پیمان ابراهیم بین رژیم اسرائیل و برخی دولت‌های عربی، عربستان سعودی در حال بررسی به رسمیت شناختن رژیم اسرائیل، ۷۵ سال پس از تاسیس آن است. نفوذ جهانی منطقه در حال افزایش است و چهار کشور در شرف پیوستن به بریکس بوده که خواهان جهانی کمتر تحت سلطه غرب هستند.
آغاز فصلی جدید در خاورمیانه
این تغییرات فصل جدیدی را در خاورمیانه آغاز می‌کند که با فرصت‌های تازه و خطرات جدید همراه است. رهبران منطقه در حال آزمایش ایده‌هایی هستند که در بسیاری از نقاط جهان رایج شده‌اند؛ از جمله پذیرش پراگماتیسم استبدادی به عنوان جایگزینی برای دموکراسی و دیپلماسی چند‌قطبی به جای نظم پس از سال ۱۹۴۵ تحت رهبری آمریکا. خاورمیانه همچنین مکانی است که ممکن است تهدیدهایی که جهان را در دهه ۲۰۳۰ تهدید می‌کند، زودتر از موعد در آنجا بروز پیدا کند، از جمله گسترش سلاح‌های هسته‌ای، وضعیت جوی غیرعادی و شدید و حتی نابرابری بیشتر، زیرا کشورهای ضعیف بیشتر عقب می‌مانند. خاومیانه، امروز از همیشه مهم‌تر است. اگرچه این منطقه تنها ۶ درصد از مردم جهان را در خود جای داده است، اما در اقتصاد جهانی نقش بسزایی دارد. به عنوان کم‌هزینه‌ترین تولیدکننده نفت، سهم آن از صادرات نفت خام ۴۶ درصد است. سهم خاورمیانه از صادرات گاز طبیعی مایع که از زمان تعطیلی خطوط لوله گاز روسیه به اروپا، تقاضای زیادی دارد، ۳۰ درصد و این سهم در حال افزایش است.
به لطف موقعیت مکانی آن، ۳۰ درصد از کل تجارت کانتینری و ۱۶ درصد از محموله‌های هوایی از این منطقه عبور می‌کند. صندوق‌های ثروت ملی این منطقه با ۳ تریلیون دلار دارایی، از بزرگ‌ترین صندوق‌های‌های ثروت ملی در جهان هستند. جنگ‌ها و بی‌نظمی‌های خاورمیانه اغلب به فراسوی مرزها سرازیر می‌شود و پناهندگان آن تا اروپا بر سیاست تاثیر می‌گذارند.
خاورمیانه در دو دهه گذشته بسیار تیره‌روز بوده است. پروژه‌های دموکراتیک در عراق پس از حمله آمریکا در سال ۲۰۰۳ و در چندین کشور پس از‌بهار عربی در سال ۲۰۱۱ با شکست و خونریزی به پایان رسید. داعش به دنبال ایجاد خلافت بود.
سه تغییر بزرگ
تغییر اول این است که منطقه باید مسوولیت بیشتری را برای تامین امنیت خود بر عهده بگیرد، زیرا تمایل آمریکا برای مداخله نظامی از بین رفته است. علاوه‌بر این، الگوهای تجاری چند‌قطبی شده‌اند: صندوق بین‌المللی پول تخمین می‌زند که ۲۶ درصد از صادرات کالاهای خاورمیانه به چین و هند انجام می‌شود که تقریبا دو‌برابر بیشتر از میزان صادرات در سال ۲۰۰۰ و تقریبا دو‌برابر میزان صادرات به آمریکا و اروپاست. اخیرا، این تنظیم مجدد ژئوپلیتیکی منجر به تمایل به تنش‌زدایی از درگیری‌ها شده است.
دومین تغییر این است که گذار انرژی یک نیاز فوری به فرار از الگوی آشنای رونق و رکود نفت را ایجاد می‌کند. در عوض، یک انگیزه قوی برای کشورهای حوزه خلیج فارس وجود دارد که تولید سوخت فسیلی را در دهه آینده پیش از کاهش دائمی تقاضا افزایش دهد و درآمد حاصل از آن را صرف تنوع بخشیدن به اقتصادهای محلی کند.
تغییر سوم، خستگی و بیزاری افکار عمومی است. چهره آزمایش‌های سیاسی، چه دموکراتیک و چه اسلام‌گرایانه، نزد مردم مخدوش شده است. در عوض، مردم سراسر خاورمیانه در آرزوی فرصت‌های اقتصادی هستند. کانادا یا سوئد را فراموش کنید: نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد کشوری که جوانان عرب بیشتر از همه آن را تحسین می‌کنند، امارات است، با ثبات و اقتصاد شکوفای آن تحت حکومت سلسله‌ای مشت آهنین. در عین حال، دخالت کمتر غرب در امنیت و تجارت نیز به معنای فشار کمتر برای حقوق بشر یا دموکراسی است.
برخی تغییرات منطقه باعث تمسخر می‌شود؛ مثلا به پروژه‌ای بیهوده مانند نئوم فکر کنید، یک شهر جدید پر‌زرق‌و‌‌برق که توسط محمد بن‌سلمان، حاکم غیررسمی عربستان سعودی به مبلغ ۵۰۰ میلیارد دلار ساخته شده است.
اما تغییرات دیگر بادوام و عمیق هستند. زنان بیشتری در منطقه کار می‌کنند. گردشگران اهل رژیم اسرائیل در حال هجوم آوردن به دوبی هستند. در سرتاسر منطقه، اقتصاد غیرنفتی با نرخ سالم سالانه ۴ درصد در حال رشد است و سرمایه‌گذاری چند‌ملیتی فرامرزی در حال افزایش است. می‌توان تصور کرد که چگونه یک چرخه مطلوب از ثبات و صلح می‌تواند منجر به سرمایه‌گذاری و تجارت بیشتر شود که استانداردهای زندگی را افزایش می‌دهد و رفاه را گسترش می‌دهد و مارپیچ طولانی‌مدت شکست در بخشی از جهان با حدود ۵۰۰ میلیون نفر را معکوس می‌کند.
خطرات پیش‌رو
با این حال برای دستیابی به آن، خاورمیانه باید بر برخی مشکلات بزرگ غلبه کند. بسیاری از اینها آشنا هستند؛ مستبدان روشنفکرتر منطقه استدلال می‌کنند که برای بهبود وضعیت مردم خود مسوول هستند، اما رژیم‌های دارای حاکمیت مطلق به سمت زوال می‌روند. خطرات دیگر جدید یا تهدیدآمیزتر از همیشه هستند. گسترش سلاح‌های هسته‌ای به یک نگرانی جدی تبدیل شده است. تغییرات آب و هوایی به این معنی است که یکی از گرم‌ترین و خشک‌ترین مکان‌های جهان با وضعیت جوی غیرعادی روبه‌رو خواهد شد و فقط برخی کشورها می‌توانند روی طرح‌هایی مانند شهرهای بازطراحی‌شده یا پروژه‌های نمک‌زدایی سرمایه‌گذاری کنند.
خاورمیانه؛ یک آزمایشگاه سیاسی و اقتصادی
واضح‌ترین خطر این است که خاورمیانه جدید نامتوازن‌تر از سال‌های نه‌چندان دور است. اقتصادهای موفق، یعنی کشورهای حوزه خلیج فارس و رژیم اسرائیل، تنها با داشتن ۱۴ درصد از کل جمعیت منطقه، ۶۰ درصد از تولید ناخالص داخلی، ۷۳ درصد از صادرات کالا و ۷۵ درصد از سرمایه‌گذاری داخلی چند‌ملیتی را تشکیل می‌دهند. از رژیم اسرائیل و کرانه باختری گرفته تا عربستان سعودی و یمن، اقتصادهای مدرن با مکان‌هایی هم مرز هستند که در وضعیت مطلوبی قرار ندارند. لبنان در بحران مالی فرو رفته است. مصر نیز ممکن است به همین سمت حرکت کند.
برندگان جدید خاورمیانه دارای ذهنی معامله‌گر هستند که ممکن است آنها را حتی ثروتمندتر کند. بازنده‌های آن یادآور این هستند که در دنیایی با قوانین و اصول کمتر، هیچ‌کس برای نجات نمی‌آید. همانطور که باک بنزین ماشین خود را پر می‌کنید یا منتظر بسته حمل هوایی خود هستید، به یاد داشته باشید که آنها به منطقه‌ای وابسته هستند که یک آزمایشگاه اقتصادی و سیاسی است و امیدواریم این آزمایش منفجر نشود.