15 - 01 - 2022
حقوقدان طنزنویس و تاریخدان
«جهان صنعت»- ایرج پزشکزاد (الف. پ. آشنا) (زاده ۱۳۰۶) از نویسندگان و طنزپردازان معاصر ایرانی بود که در ۲۲ دی ۱۴۰۰ در سن ۹۴ سالگی در لسآنجلس از دنیا رفت. ایرج پزشک زاد، خالق رمان و شخصیت داییجانناپلئون، با همین اثر توانست به شهرت زیادی برسد. داییجانناپلئون نخستین کتاب او نیست بلکه پیش از این اثر نیز، او کتاب «ماشاالله خان در دربارهارون الرشید» را منتشر کرده بود، اما با این وجود «داییجانناپلئون» از مقبولیت و شهرت بیشتری در میان خوانندگان و عامه مردم برخوردار شد. ناصر تقوایی، کارگردان نامدار ایرانی نیز مجموعه تلویزیونی به همین نام را با اقتباس و الهام از کتاب ایرج پزشک زاد ساخته که این مجموعه داییجانناپلئون را شخصیتی ماندگار کرده است. از سوی دیگر این اثر توسط دیک دیویس نیز به زبان انگلیسی ترجمه شده است.
برای هر نویسنده ایرانی خلق اثری در حد و اندازه محبوبیت و شهرت «داییجانناپلئون» برای جاودانه شدن کافی است. ایرج پزشک زاد طوری تاریخ را با طنز سیاه و تراژدی و نگاه نقادانه و تحلیل اجتماعی درمیآمیخت که گویی مانند انسانی فناناپذیر در اعصار گوناگون زیسته و تجربههای شخصی و ملموسش را به داستانهای گزنده تبدیل کرده است. برایش فرقی نداشت از ایران قرن بیستم و در آستانه تحولات مربوط به دو جنگ جهانی و زوال تدریجی طبقه اشراف و «شازدهها» مینویسد یا تخیلش را به بغداد و دربارهارونالرشید خلیفه عباسی میبرد.
شگفتانگیزتر آن که قلم پزشک زاد تاریخمصرف هم نداشت. رمان و سریال «داییجانناپلئون» را ایرانیهای چند نسل خواندهاند و دیدهاند و با آن حس نزدیکی کردهاند. حتی امروز نسخههای با کیفیت و بیکیفیت این سریال به شکل آنلاین دیده میشود و شبکههای فارسی زبان با پخش آن تماشاگر جذب میکنند، آن هم در حالی که امروز بیش از پنج دهه از انتشار کتاب «داییجانناپلئون» و درست چهل و پنج سال از زمان اولین نوبت پخش سریال میگذرد. کمتر نویسنده ایرانی بوده که هم عمق جامعه و تاریخ را نشانه رفته باشد و هم، چنان سهل و ممتنع نوشته باشد که اقتباس از آثارش همواره برای هنرمندان رشتههای دیگر وسوسهانگیز باشد. به جز سریال «داییجانناپلئون» داستان مشهور دیگر پزشک زاد یعنی «ماشاالله خان در دربارهارون الرشید» هم چنین بوده است.
پزشک زاد قلمی چندمنظوره داشت که در نمایشنامه، پژوهش، رمان، ترجمه، داستان کوتاه و نقد ادبی طنز توانست آثار ماندگاری از خود بهجا بگذارد. پزشک زاد متولد ۱۳۰۶ و از نویسندگان دوران گذار ایران از سنت به مدرنیته بود. در خانوادهای اشرافی بزرگ شده و در فضای زندگی مدرن تحصیل کرده بود و از رهگذر آشنایی نزدیک با تقابل این دو فضا توانست به روانشناسی اجتماعی و سیاسی عمیق آدمهای دوران خود دست یابد و با دستمایه قرار دادن یافتههای خود به آثار طنزش عمق بخشد. رمان «داییجانناپلئون» حکایتگر زوال اشرافیت در سایه رشد بورژوازی و تغییر ساختاری طبقات اجتماعی در دهههای ابتدایی قرن حاضر است. جاری کردن لحنهای متفاوت برای آدمهای این اثر به تناسب کاراکتر، شخصیت و جنسیت آنها به طنزِ عبارتی آن عمق میبخشد.
طنزی شیرین، هوشمندانه، چندلایه و کنایی که بر بستر قصهای سرراست و بیادعا جاری میشود و شکل میگیرد و رمانی خوشخوان و مفرح میسازد. اثر در انعکاس رفتار و روابط آدمیان در سطح نمیماند و به عمق رفتارهای فردی و اجتماعی نقب میزند تا رنگ اثری تمثیلی درباره جامعه ایرانی به خود بگیرد و اصطلاح «نگاه داییجانناپلئونی» به عنوان نماد توهم توطئه و جنون خودقهرمانپنداری در حافظه جمعی ایرانیان جا گیرد. ما در شخصیتهای داییجانناپلئون خودمان را دیدیم. شخصیتهایی که دقیق و هنرمندانه پرداخته شدهاند تا هر یک نماینده یک تیپ اجتماعی و شخصیتی باشند و ذهن ایرانی در پسهاله طنز قوی و ماندگار اثر، شخصیتهایی باورپذیر و زنده را ببیند که با آنها آشنا است.
پدرش پزشک و مادرش معلم بود. او برای ادامه تحصیل خود در دانشگاه رشته حقوق را انتخاب کرده بود؛ هم در ایران و هم در کشور فرانسه. او به مدت چند سال شغل قضاوت دادگستری را برای خود برگزیده بود. افزون بر این مدت نیز در سالهای قبل از انقلاب در وزارت امور خارجه مشغول فعالیت بود و همزمان نویسنده ستون طنز «آسمونریسمون» در مجله فردوسی بود. بعد از انقلاب ایرج پزشک زاد به فرانسه بازگشت و در همان جا نویسندگی را دوباره از نو شروع کرد. او در فرانسه به ادامه پیشه نویسندگی پرداخت. او کار نویسندگی را در اوایل دهه ۱۳۳۰ با نوشتن داستانهای کوتاه برای مجلهها و برگردان نوشتههای ولتر، مولیر و چند رمان تاریخی آغاز کرد.
آنچه نبوغ این نویسنده را به همگان اثبات کرده توانایی او در نوشتن آثار ادبی مختلف و در حوزههای گوناگون است. او استعداد فراوانی در نوشتن طنز دارد؛ طنزهای سیاسی، اجتماعی و ادبی که البته همچنان بزرگترین اثر ادبی او در طی این سالها نوشتن داییجانناپلئون است.
طنزپردازی «آشنا»
هر چند که کار در دادگاهها سوژههای دستاولی را برای قصهنویسی به پزشک زاد داد، اما او از این شغلش چندان رضایت نداشت: «از الزامات شغل قاضی، با همه احترام و تشریفی که داشت چون با طبع احساساتی من سازگار نبود، سخت به تنگ آمده بودم و راه فراری میجستم. از قضا یک کنکور ورودی وزارت امور خارجه پیش آمد، شرکت کردم و قبول شدم.»
ایرج پزشکزاد از همان زمان بازگشت به ایران مایل بود کار مطبوعاتی کند، اما در دوران خدمت در وزارت خارجه بود که فرصت بیشتری برای نوشتن پیدا کرد. این نویسنده که حالا دیگر دیپلمات شده بود، نه با اسم واقعی بلکه با اسم «ا. پ. آشنا» نوشتن طنز برای نشریات را آغاز کرد و برخی از نوشتههای مطبوعاتی او در قالب کتاب نیز منتشر شدند. پزشک زاد در فاصله نیمه دهه ۱۳۳۰ تا نیمه دهه ۱۳۴۰، کتابهای «حاج ممجعفر در پاریس»، «ماشاءاللهخان در بارگاه هارونالرشید»، «بوبول» و «آسمونریسمون» را منتشر کرد.
پزشک زاد جزو معدود رماننویسان معاصر ایرانی است که طنز را شاکله اصلی رمان قرار داده و مهمترین اثر او با عنوان «داییجانناپلئون» که در ابتدا به صورت پاورقی در مجله «فردوسی» منتشر شد، بیش از آن که یک رمان تاریخی، سیاسی یا اجتماعی باشد، یک رمان طنز است. برخی معتقدند که فقدان رمان طنز در ادبیات معاصر ایران به حدی است که بعد از «داییجانناپلئون» کتاب مطرح و ماندگار دیگری را در این عرصه نمیتوان یافت. اساسا به دلیل همین ویژگی بود که این رمان با وجود بایکوت نسبی از سوی روشنفکران و منتقدان ادبی زمان خود، با استقبال خوانندگان کتاب در ایران مواجه شد.
علی حاتمی، ادبیات ایران
شهرام شهیدی با بیان اینکه ایرج پزشک زاد در قله رمان طنز ایران قرار دارد، میگوید: میتوانم بگویم او علی حاتمی، ادبیات ایران است، زیرا جزئیاتی که علی حاتمی در سینما داشت، پزشک زاد در نوشتار خود داشت و با جزئیات به مسائل میپرداخت.این طنزپرداز در پی درگذشت ایرج پزشک زاد اظهار کرد: شاید بشود گفت آقای پزشک زاد در سالی که این رمان را نوشتند، جدیترین رمان طنز ایران بود و فکر میکنم هنوز هم هست، زیرا در زمینه رمان طنز اثری به این قدرت و قوت اصلا نداشتیم و تا امروز هم نداریم. میتوانم بگویم این اثر قله رمان طنز در ادبیات ایران است و جالب اینکه پزشک زاد در این اثر مرز مشترکی بین طنز و فکاهه ایجاد کرده، یعنی میتوان گفت این کتاب هم طنز است و هم فکاهه و هر دو را با هم دارد.
تاثیر ایرج پزشک زاد در ادبیات
برخی مجموعه تلویزیونی قهوه تلخ را کپی از کتاب ماشاالله خان در بارگاه هارونالرشید نوشته ایرج پزشک زاد میدانند. مجموعه خاطرات «حاج مم جعفر در پاریس»، رمانهای «داییجانناپلئون»، «خانواده نیک اختر» و «ماشالله خان در بارگاه هارونالرشید» و نیز نمایشنامههای «ادب مرد به ز دولت اوست»، «پسر حاجی بابا جان» و «صندوق لعنت» از جمله بخشی از آثار وی در زمینه طنز است.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد