حصر ۱۶‌ساله کتیبه بیستون

نادر نینوایی- کتیبه بیستون بزرگ‌ترین سنگ‌نوشته جهان، نخستین متن شناخته شده ایرانی و از آثار شاخص عصر هخامنشیان است. باستان‌شناسان این اثر را یکی از مهم‌ترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهم‌ترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان می‌دانند.
سنگ‌نوشته‌ای عظیم که شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گئومات مغ و به بند کشیدن یاغیان نشان می‌دهد و به ثبت جهانی نیز رسیده است. این اثر شاخص باستانی اما در طول ۱۶‌سال گذشته به سبب نصب داربست‌هایی از دید بازدیدکنندگان مخفی مانده است.
اگرچه دلایلی همچون مسائل مرمتی، حفاظتی و پژوهشی در طول این سالیان برای نصب داربست مطرح بوده است اما پذیرش این نکته که در طول این مدت زمان مدید اقدامات مرمتی و پژوهشی به سرانجام نرسیده است، دور از ذهن است. این حصر طولانی‌مدت کتیبه هخامنشی و ممکن نبودن بازدید از آن در طول سالیان طولانی، آزرده‌خاطری گروهی از دوستداران میراث فرهنگی را در پی داشته و باعث شده که این پرسش را مطرح کنند که چرا این اثر شاخص باستانی مورد بی‌مهری و بی‌اعتنایی قرار گرفته است.
درخواست رفع حصر از کتیبه بیستون
با توجه به پابرجا بودن حصارهایی کتیبه بیستون که در سال‌های اخیر این اثر تاریخی را از دید مردم پنهان کرده است، گروهی از فعالان میراث فرهنگی کارزاری خطاب به عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نوشته‌اند و خواستار برچیده شدن حصارها شده‌اند.
نویسندگان این کارزار در متنی که خطاب به ضرغامی نوشته‌اند، آورده‌اند: «سنگ‌نبشته بیستون از ۲۲ تیر ۱۳۸۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسیده‌ و از همان زمان سازمان میراث فرهنگی این مملکت تصمیم گرفته که این بنا را از دید مردم دنیا پنهان کند و این نقشه و برنامه در ۴دولت مختلف با جدیت ادامه داشته است! چرا از زمان ثبت جهانی محوطه باستانی بیستون به جای ارتقای وضعیت آثار و میراث برجسته این سایت باستانی با چنین وضعیتی مواجهیم؟!! میراثی ثبت جهانی شده، آیا نباید مرمت و نگهداری و بازدید از آن چندین برابر شود؟ افسوس که چنین گنجینه‌ای که مایه مباهات و فخر ایران، تاریخ و فرهنگ و تمدنش است و باید همگان بهره‌مند و مسرور از دیدن آن شوند، بیش از ۱۶ سال است که از دید مردم خود ایران نیز پوشیده شده است. اینکه چرا اثری دقیقا بعد از اینکه به ثبت یونسکو رسیده چنین مورد بی‌مهری و بی‌اعتنایی قرار گرفته ، جای سوال دارد؟! این حصارها و داربست‌ها با چه غرض و هدفی سال‌هاست آنجا مستقر شده‌اند؟! اگر هدف مرمت کتیبه بود آیا نباید طی این سال‌ها این مرمت انجام می‌شد؟»
آن‌طور که ثبت‌کننده این کارزار به «جهان‌صنعت» گفته ۲۳ تیرماه ۱۴۰۱ وزیر میراث فرهنگی، عزت‌الله ضرغامی از این میراث منحصر به فرد ایران و جهان بازدید کرده و وعده برداشتن موانع بصری را داده است اما از آن زمان تاکنون هیچ تلاشی برای تغییر وضعیت کتیبه بیستون صورت نگرفته است.
امضاکنندگان کارزار از عزت‌الله ضرغامی- وزیر میراث فرهنگی- درخواست دارند که هرچه زودتر مرمت این گنجینه جهانی پایان یافته یا شرایطی فراهم شود تا بازدید از این میراث جهانی که پشت میله‌های داربست با شکلی ناشایست پوشیده شده است برای ایرانیان و جهانیان که بسیار مشتاق دیدن آن هستند، میسر شود.
چالش‌های عدیده کتیبه بیستون
عبدالرضا مهاجری‌نژاد باستان‌شناس و عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی درخصوص چالش‌های کتیبه بیستون به «جهان‌صنعت» گفت: مسائل کتیبه بیستون را باید از چند زاویه ببینیم؛ یک بحث، بحثِ فنی و مرمتی است و یک بحث درخصوص اهمیت کتیبه است و آخرین بحث مربوط به مسائل پژوهشی است. با نگاهی به هر ۳ بحث می‌بینیم که با چالش‌های عدیده‌ای مواجه هستیم. اولین مساله این است که طرح مرمتی جامع و کاملی برای بیستون وجود نداشته است چرا‌که اگر یک طرح مرمتی وجود داشت، باید در سالیان گذشته اقدامات موثر مرمتی به انجام می‌رسید.
وی افزود: در دوران پس از انقلاب گروه‌های آلمانی و ایتالیایی آمده‌اند و صحبت‌هایی درخصوص آنکه برای مرمت این اثر چه باید کرد، مطرح شده است. اولین مساله‌ای که الان برای حفظ کتیبه بیستون به عنوان یکی از برزگ‌ترین و کهن‌ترین کتیبه‌های باستان مطرح است، این است که باید این اثر حفاظت فنی شود و کار مرمتی آن انجام گیرد؛ این اتفاقات اما نیفتاده است و چون این اتفاقات نیفتاده است مشخص است که نوع نگاه مردم هم درخصوص این قضیه تغییر کرده و اما و اگرهایی برایشان مطرح شده است.
به نظرم اگر برای این موضوع برنامه کوتاه‌مدت، میان‌مدت و حتی بلند‌مدتی وجود داشت، باید اتفاق مثبتی می‌افتاد. در حال حاضر حداکثر اقدامی که انجام شده نصب داربست است اما به نظرم اینکه ۱۶‌‌سال داربست‌هایی نصب شده و باقی بمانند، اقدامی کافی نیست. متاسفانه درخصوص نقش برجسته‌های تنگ چوگان و نقش برجسته‌های دیگر در کشور نیز شاهد هستیم که خطر تخریب آنها را تهدید می‌کند. وضعیت کنونی اینطور نشان می‌دهد که به مسائلی از این دست اهمیت کافی داده نمی‌شود.
این باستان‌شناس افزود: اگر طرح مرمتی وجود داشت که در شورای فنی وزارتخانه تایید می‌شد، نیاز به ۱۶ سال زمان نداشتیم و این مانع (بصری) برای بازدید مردم ایجاد نمی‌شد.
لزوم اولویت‌بندی طرح‌های مرمتی
ایران کشوری سرشار از آثار و محوطه‌های تاریخی است و بودجه اندک وزارت میراث فرهنگی مطمئنا کفاف رسیدگی ایده‌آل به تمام آثار را نمی‌دهد. در این شرایط لازم است که اولویت‌بندی دقیق و صحیحی برای رسیدگی به آثار وجود داشته باشد و مطمئنا آثاری همچون کتیبه بیستون، تنگ چوگان و تخت جمشید در صدر لیست اولویت‌ها قرار می‌گیرند.
مهاجری‌نژاد با تاکید بر اینکه باید اولویت‌بندی مشخص و دقیقی برای مرمت آثار تاریخی وجود داشته باشد، گفت: کمتر کتیبه‌ای با میزان اهمیت کتیبه بیستون در کشور وجود دارد که در عین ارزش‌های باستانی، سندی تاریخی هم باشد بنابراین کتیبه بیستون باید در اولویت مرمت قرار گیرد و میزان اهمیت آن به اندازه‌ای است که می‌توان به عنوان یک طرح ملی در هیات دولت مرمت کتیبه بیستون بررسی شود و اگر اعتبار کلانی برای آن مورد نیاز است باید تخصیص ویژه اعتبار براساس ردیف اعتباراتی که وجود دارد، پیش‌بینی شود به هر صورت کتیبه بیستون تاریخ مکتوب ایران بوده و قدمت چند هزار ساله دارد.
منطقی نبودن مرمت ۱۶‌ساله
مهاجری‌نژاد در پاسخ به این پرسش که «مرمت اثری مثل کتیبه بیستون چقدر زمان لازم دارد؟ و آیا ۱۶ سال تداوم نصب داربست منطقی است»، ابراز داشت: شاید مسائل مرمتی زمانبر باشد اما ۱۶ سال خیلی دور از ذهن است و ممکن نیست(اقدامات مرمتی) اینقدر طول بکشد.
وی افزود: در مورد کتیبه بیستون در درجه نخست لازم است آبی که روی کتیبه، اثر (مخرب) داشته است منحرف شود. در دوره‌هایی تیم‌های مختلف از کشورهای آلمان و ایتالیا روی بیستون کار کرده اند و به نتایجی نیز رسیده‌اند، مثلا در مقطعی ایجاد برش از بخش پشتی برای انحراف آب مطرح شد. توجه داشته باشید که سنگ‌های بیستون آهکی و رسی است و آب به آنها نفوذ می‌کند و باید این آب منحرف شود. پس از انحراف آب باید اقدام به مرمت براساس طرح مرمتی کرد اما هیچ یک از این اقدامات تاکنون انجام نشده است.
وی افزود: «همچنان بحث نفوذ آب‌های سطحی ناشی از باران را داریم و نفوذ آب از طریق سنگ‌ها نیز وجود دارد و سنگ کتیبه بیستون از بخش پشت ترک‌هایی برداشته است. در نهایت به نظرم اگر امکان مهار آب‌های درونی نیست، لااقل می‌توان از ورود آب‌های سطحی جلوگیری کرد.»
باتوجه به ابعاد فنی موضوع کتیبه بیستون و با نظر به خواست مردمی برای دیدن این اثر فاخر تاریخی، انتظار می‌رود با انجام صحیح عملیات مرمتی هرچه سریعتر فرصت دیدن این اثر تاریخی برای عموم مردم فراهم شود.