حبس اینترنت و رویکرد تقلیل‌گرایی

دکتر اسماعیل قدیمی*
تقریبا بر هیچ‌کس، حتی ساکنان دورافتاده‌ترین نقاط جهان، پوشیده نیست که تکنولوژی‌های ارتباطات و اطلاعات هیچ بُعد و مقوله‌ای از زندگی فردی و اجتماعی و نهادی و سازمانی در کشورهای جهان را دست نخورده باقی نگذاشته‌اند  و بسیاری از آنها را در معرض نابودی و تغییر قرار داده یا نابودشان کرده‌اند. این تغییرات بیش از هر چیز در عرصه‌‌های اقتصاد- بازرگانی، فرهنگ، سیاست و به ویژه ارتباطات رخ داده‌اند و ما امروز با نهادها و سازمان‌های بین‌المللی اقتصادی، سیاسی و فرهنگی-‌ارتباطی‌ای روبه‌رو هستیم که در تعیین سرنوشت یا سرگذشت افراد و گروه‌ها و سازمان‌ها و کشورها نقش اساسی دارند.
تکنولوژی‌های ارتباطات و اطلاعات توانسته‌اند به پدیده جهانی‌سازی شتابی غیرقابل تصور بدهند. این جهانی‌سازی پرشتاب به برکت اینترنت و ماهواره‌های پخش تلویزیونی ملازم با آن، پیامدهای موثر و تعیین‌کننده مهاجرت، دورکاری، تولید الکترونیک و تغییرات باورنکردنی شغلی و تولیدی و از دست رفتن بخش اعظم شغل‌های سنتی و حتی مدرن و تغییرات ارزشی و هنجاری اجتناب‌ناپذیر را به همراه داشته‌اند. به عبارت دیگر امروز اینترنت و ظرفیت‌های استفاده از آن یک عامل تعیین‌کننده در ساختن جایگاه و موقعیت کشورها در روابط بین‌المللی هستند.
روند تغییرات جهانی با تکیه بر تکنولوژی‌های ارتباطات و اطلاعات و شبکه جهانی اینترنت چنان پرشتاب است که در صورت ناهمترازی کوشش‌ها و ظرفیت‌سازی‌های رقابتیِ کشورها با کوشش‌های ابرقدرت‌ها عقب ماندن و تبدیل شدن به بازار مصرف آنها اجتناب‌پذیر است. کشورهای فاقد ظرفیت‌های رقابتی در جهان امروز راهی جز وابستگی تمام‌عیار و هضم شدن در اقتصادهای جهانی و تبدیل شدن به مصرف‌کنندگان صِرف کالاهای کشورهای پیشگام و هدایت‌کننده این تغییرات ندارند.
تنها کافی است با یک جست‌وجوی ساده در اینترنت دریافت که تمامی صنایع برتر امروز جهان این برتری را مدیون «آی‌تی» هستند. این صنایع هم اکنون در حال مجهز شدن به هوش مصنوعی و ریزپردازنده‌هایی با حجم بالای داده و اطلاعات و اپ‌هایی مثل چت‌جی‌بی‌تی در بستر پلتفرم‌های اینترنتی هستند که با ظرفیت‌آفرینی بالای خود، فاصله کشورهای متبوعه خود را با کشورهای ضعیف جهان به حداکثر ممکن و مرحله‌ای غیرقابل جبران برای ضعیفان رسانده‌اند.
امروز ثروتمندترین و بزرگ‌ترین شرکت‌های تولیدی جهان با درآمدهای افسانه‌ای، غول‌های الکترونیکی‌ای هستند که همه دادوستدهای چندصد میلیارد دلاری‌شان اینترنتی است و از یک ابزار ساده با قابلیت‌های تصورناپذیر ارتباطات و اطلاعات مثل موبایل به عنوان ابزار مبادلات چند‌میلیاردی استفاده می‌کنند. در واقع شرکت‌های برتر جهان اقتصاد و تجارت در تراز جهانی، بدون اینترنت و بدون نوآوری‌های روزانه و لحظه‌لحظه نمی‌توانند به حیات خود ادامه دهند و اینترنت امروز برای آنان رگ‌های حیاتی تولید، توزیع و مصرف جهانی را فراهم کرده است.
از طرف دیگر، هیچ کشوری در جهان -چه در صدر تولید اقتصادی جهانی و چه در ذیل مصرف اقتصادی جهانی!- بدون پیشرفت در تکنولوژی‌های ارتباطات و اطلاعات و جریان تولید اطلاعات و آگاهی‌های فردی و اجتماعی و نهادی و سازمانی قادر به کنترل بحران‌های ناشی از ناهمترازی‌های همه‌جانبه به ویژه در تولید و مصرف اقتصادی و فرهنگی نخواهد بود. به عبارت دیگر در شرایط کنونی دلخوش کردن دولت‌های کشورهای مصرف‌کننده و ناتوان از رقابت با قدرت‌های جهانی، به آرامش‌های ظاهری و مقطعی در مبادلات جهانی روزمره یک اشتباه راهبردی است که پیامدش می‌تواند نابودی تمام‌عیار باشد. واقعیت این است که در جهان امروز و فردا که درحال تجربه آرایش جدیدی از دوقطبی شدن و جنگ سرد پس از جنگ اوکراین است، کشورهای ضعیف و وابسته به اقتصاد نفت و گاز و صنایع استخراجی هیچ حاشیه امنی نخواهند داشت و مسوولان امروز، چه بخواهند و چه نخواهند عامل پیامدهای ناگواری خواهند بود که هنوز هیچ تشکیلاتی در ایران قادر به برآورد سطح و میزان و حجم مادی و فکری و حتی ارزشی و هنجاری آن نیست!
با چنین تصویر پیش رویی از جهان پرآشوبِ تولید و مصرف! ایران هم‌اکنون در چه وضعیت و شرایطی از نظر نظم و رویکرد اقتصادی و تجاری و فرهنگیِ وابسته به اینترنت قرار دارد؟ پاسخ اجمالی به این پرسش این است که هفت شهر «تولید» و «توزیع» را چین و هند و برزیل و… پیموده‌اند و ما هنوز اندر خم یک مصوبه برای «مصرف»‌ایم.
در دنیایی که مصوبه‌ها را کارآفرینان و نوآوران و خلاقان در میدان رقابت‌های جهانی تعیین می‌کنند این چه مصوبه‌ای است که دولت باید آن را انجام دهد؟ در دنیایی که نقش دولت‌ها و حاکمیت‌ها در تصدی‌گری امور عمومی به صفر رسیده است و دولت‌ها تنها عامل توسعه زیرساخت‌ها و پشتیبان کسب‌و‌کارها برای حفظ توان رقابتی ملی هستند، چرا دولت در پی یک مصوبه برای کمک به رفع مشکلاتی است که بیشترشان از عدم اجرای مقررات خصوصی‌سازی و دخالت‌های نابجای مقامات به وجود آمده‌اند!
مساله ناراحت‌کننده برای کاربر ایرانی این است که به دنبال تشکیل کارگروهی از سوی رییس‌جمهوری برای حل گلایه‌های مردم از کندی و بی‌کیفیتی و گرانی و محدودیت دسترسی و ضعف پشتیبانی و… اینترنت، وزیر ارتباطات نمایندگان خود را به مرکز ملی فضای مجازی معرفی کرده تا شاید این مرکز ملی با همکاری دولت و رییس‌جمهوری در راستای توسعه ظرفیت‌های اینترنتی تصمیماتی به سود مردم بگیرند.
باز هم مساله مهم‌تر برای کاربر ایرانی این است که در جهانی که «مقررات‌زدایی» دهه هشتاد در سده بیستم در کشورهای صنعتی، باعث توسعه اقتصادهای جهانی شد و بسیاری از تصدیگری‌های دولتی و اتحادیه‌های کارگری تحت نفوذ کمونیست‌ها خود را از سر راه پیشرفت کارآفرینان کنار کشیدند، چرا باید به دنبال مصوبه‌هایی باشیم که برای اجرایی شدنش ابر و باد و مه و خورشید و فلک باید در کار باشند!
اکنون با گذشت مهلت‌های چندباره اعلام شده از سوی وزارت ارتباطات هنوز هیچ خبر امیدوارکننده‌ای به افکار عمومی از طریق رسانه‌های همگانی نرسیده است. سخنگوی مرکز ملی فضای مجازی از سازوکاری سخن گفته که به منظور رسیدگی به وضعیت اینترنت، در آخرین جلسه شورای‌عالی فضای مجازی مطرح شده است. بناست در کنار گزارش‌هایی که از توسعه شبکه و تحولات فنی در این حوزه داده می‌شود، کارگروهی به بررسی نگاه عموم کاربران و کسب‌و‌کارها به وضعیت اینترنت و نحوه استفاده از آن بپردازند. با این سازوکار مبتنی بر همکاری یک نهاد سیاستگذار و یک سازمان جهانی مقرر است ابعاد کیفی و کمی اینترنت مورد توجه قرار گیرد تا دولت بتواند گزارشی را در این زمینه برای شورای‌عالی فضای مجازی تهیه کند. طبق گفته سخنگوی مرکز ملی فضای مجازی، زمان مشخصی در مصوبه وجود ندارد. نکته مهم در راستای تحقق هدف رسیدگی به گلایه‌های مردم در راستای توسعه اینترنت این است که این گلایه تنها به کندی و سرعت پایین اینترنت ربط ندارد. این گلایه‌ها ابعادی فراتر از مساله تکنولوژی دارند و تنها در صورتی که دولت به نقش اساسی‌اش در توسعه زیرساخت‌ها در تراز جهانی واقف شود و همه عوامل ممکن در راستای رسیدن به این مهم را بسیج کند، رفع خواهند شد. به عبارت دیگر رویکرد تقلیل‌گرایانه به چنین حوزه خطیری هیچ سودی برای دولت و ملت ندارد.
برای تحقق این هدف عوامل تکنولوژیک، انسانی، مدیریتی، زیرساختی، امنیتی، قانونی و حقوقی و به ویژه کارشناسی و حرفه‌ای و… دخالت دارند. به عنوان مثال در دستیابی به کلاس جهانی کاربری اینترنت، مهم‌ترین عامل نیروی انسانی است. کسب‌و‌کارهای اینترنتی بیش از هر چیز به مدیران و مسوولان و کارشناسانی نیاز دارد که از نظر معرفت‌ها و آگاهی‌های کارشناسانه قادر به درک و تحلیل تئوریک این حوزه دارای پیچیدگی‌های غیرقابل تصور برای بسیاری از تصمیم‌گیران باشند. مساله این است که در بیشتر کشورهای پیشرفته اینترنت نه‌تنها بستر تحولات تکنولوژیک بلکه هرگونه پیشرفت در عرصه‌های دیگر را هم فراهم می‌کند. آیا ما می‌توانیم ادعا کنیم که از چنین ظرفیت‌های بالایی از تکنولوژی‌های ارتباطات و اطلاعات و نحوه به‌کارگیری آنها و نحوه قرارگرفتن در کلاس جهانی برای رقابت با غول‌های صنعتی جهان آگاهی و معرفت کافی داریم؟
چه برآوردهای معتبری از میزان عقب‌ماندگی‌های کشور در کسب‌و‌کارهای اینترنتی و آسیب‌های ناشی از این عدم پیشرفت‌های لازم و ضروری داریم؟ کدام مراکز آموزشی را در اختیار داریم که قادر به تربیت نیروی انسانی مجرب و ماهر و متعهد موردنیاز ما باشد؟ چه کسانی در این عرصه سیاستگذاری و تدوین راهبرد و برنامه‌ریزی می‌کنند؟ این عرصه تا چه حد استقلال حرفه‌ای دارد؟ ما چه منابع مورد نیازی برای تامین واقعی درخواست مردم در اختیار داریم؟ نهادها و موسسات ناظر بر کسب‌و‌کارهای اینترنتی و مسائل پیچیده امنیت شبکه و توسعه و ارتقای این تکنولوژی‌ها از چه صلاحیت‌های حرفه‌ای برخوردارند؟
خلاصه اینکه هیچ مصوبه و سازوکار اینچنینی نمی‌تواند با رویکرد تقلیل‌گرایی نسبت به یک موضوع راهبردی، برای اصلاح روندهای ایجاد، توسعه، کاربری یا تعالی‌بخشی فضای مجازی و اینترنت در تراز جهانی سودمند باشد. به جای آن ما نیازمند راهبردها و سیاست‌ها و تصمیمات و برنامه‌ریزی‌هایی فراتر از تحقق یک مصوبه هستیم که اگر به آن توجه نکنیم می‌تواند به گمراهی خواسته و ناخواسته ما نسبت به موضوع بسیار مهم و تعیین‌کننده در همه ابعاد اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی-‌تجاری و روابط بین‌المللی بینجامد.
* استاد ارتباطات