تولید صنعتی در تله اقتصاد کلان

گروه صنعت- تولید صنعتی در ایران فاقد قدرت رقابت‌پذیری است و توانایی صادرات ندارد و اگر روزی به هر دلیل نرخ تعرفه‌های واردات به سوی کاهنده شدن شتابان پیش برود، نمی‌تواند در برابر تولیدات کالاهای مشابه رقابت در بازار داخلی را نیز به نمایش بگذارد.
پرسش این است که چرا تولید صنعتی ایران فاقد قدرت رقابت‌پذیری است و چرا با وجودی که ایران پیش از چین و ترکیه دارای سابقه خودروسازی و پوشاک و پارچه بوده و هست در حال حاضر نمی‌تواند با اتومبیل چینی و پارچه و پوشاک ترکیه‌ای رقابت کند. برخی کارشناسان باور دارند که صنعت ایران به دلیل ساختار راهبردی برگزیده در دهه ۱۳۴۰ که راهبرد جایگزینی واردات بوده است توانایی رقابت را از دست داده و صنعت ایران در زرورق پیچیده شده است که رویه آن طلاست. برخی دیگر دور شدن روند ورود تکنولوژی تولید صنعتی را در این باره به مثابه مساله اصلی معرفی می‌کنند. واقعیت این است که داوری‌های یادشده درست و دقیق است اما از سوی دیگر باید این واقعیت را با تاکید نوشت که اقتصاد کلان و سیاست‌های اقتصادی در تجارت‌، در ارز‌، در مسائل پولی و مالی و بانکی و از همه مهم‌تر در داستان‌های سیاسی در عقب‌افتادگی تولید صنعتی ایران نقش داشته و دارند.
سیاست داخلی و خرید محبوبیت
دولت‌های ایران از دهه ۱۳۴۲ تا امروز به این فکر بوده و هستند که ایرانیان باید از درآمد حاصل از صادرات بهره‌مند شوند و راهی را که برای این انتخاب برگزیده‌اند دادن یارانه به مصرف‌کننده و تولید کنند، به طور همزمان و البته با ترجیح مصرف‌کننده بوده است. دولت‌های ایران در سال‌هایی که درآمد ارزی مناسب داشته‌اند برای رضایت شهروندان با اهرم واردات با دلار ارزان و ترجیحی کالاهایی که در داخل تولی داشته‌اند را وارد کرده‌اند و در اختیار شهروندان قرار داده‌اند. این سیاست که دست‌کم ۶‌دهه سابقه دارد به زیان تولید صنعتی داخلی بوده و است.
سیاست خارجی
دولت‌های ایران حتی در دوره رژیم برکنار شده توانایی‌های اندکی برای سازگاری با جهان‌ صنعتی نشان داده‌اند. صنعت سنگین ایران در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ با وجودی که مناسبات سیاسی با غرب رو به راه بود اما به سوی شرقی‌ها به ویژه شوروی یا روسیه امروزی گرایش داشت. کارخانه‌های بزرگی مثل ماشین‌سازی‌ها از شرق اروپا به ایران آورده شدند.
سیاست‌های ارزی
بررسی تاثیر سیاست‌های ارزی در ۷۰‌سال تازه سپری شده در ایران بر صنعت نشان می‌دهد که دولت‌های این چند دهه هرگز سیاست ارزی کارآمدی نداشته‌اند. دولت‌های ایران بانک مرکزی را در اختیار داشته و سیاست‌های ارزی را بسته به اینکه در هر دوره چه نیازهایی داشته‌اند، دیکته می‌کردند. سیاست چند‌نرخی بودن ارز در دهه‌های اخیر بلای جان همین میزان تولید صنعتی بوده است. سیاست ارزی در ایران واقعا بی‌معنی بوده و دلارهای به دست آمده از صادرات نفت برای صنعت ایران هرگز خوش‌یمن نبوده است. در حال حاضر ۷ نرخ بر بازار ارز حاکمیت دارد که هر کدام به ‌طور نسبی ارزان‌تر از دیگری است. در این وضعیت صنعت از چند سو از بازار ارز ضربه می‌خورد؛ یک ضربه از طرف دلار ۲۸۵۰۰‌تومانی حالا و ۴۲۵۰۰تومانی دیروز است. با توجه به اینکه این دلار ترجیحی بیشتر به واردات تخصیص داده می‌شود تا تولید صنعتی سرمایه‌داران ایرانی ترجیح می‌دهند که به جای تولید واردات داشته باشند. از سوی دیگر به دلیل اینکه میزان ارز تخصیص داده شده به تولید صنعتی همیشه کمتر از نیاز بوده رانت در این ‌باره کار را سخت کرده و فساد راه افتاده است.
نرخ بهره بانکی
بانکداری ایران چیزی است که شاید نظیر آن در دنیا کمتر دیده شده است. ترکیبی از آموزه‌هایی که نرخ بهره را حرام می‌داند و نیازهای تولید صنعتی که بدون معیار قرار دادن آن نمی‌تواند کار کند.
دولت‌های ایران همواره ترجیح می‌دهند نرخ بهره بانکی زیر نرخ تورم باشد. در سال‌های تازه‌سپری‌شده نرخ بهره بانکی برای سپرده‌های میان‌مدت به ‌طور میانگین نصف نرخ تورم بوده است. این وضعیت موجب شده که منابع بانکی در تیررس دولت و ذینفعان باشد و فعالیت‌های زودبازده مثل بازرگانی به بخش صنعت کمتر برسد. تولید‌کنندگان صنعتی در ایران همواره از سیاست‌های پولی گلایه داشته و دارند. در همین دو، سه سال دولت سیزدهم شاهد هستیم که بازرگانان توانسته‌اند تولیدات صنعتی را در بازارهای نسیه به فروش برسانند و تولید را زیر فشار قرار بدهند.
سیاست تجاری
با توجه به اینکه سیاست‌های صنعتی در ایران فاقد راهبردی دراز‌مدت است و با توجه به اینکه تجارت نقش مهمی در راضی نگه داشتن شهروندان دارد سیاست‌های تجاری در ایران بر سیاست تولید صنعتی ترجیح داده می‌شوند. سیاست‌های تجاری ایران در بخش صادرات و واردات هرگز به کمک تولید صنعتی نمی‌آیند و سازگاری آنها کمتر است. این سیاست‌ها که تابعی از سیاست‌های ارزی به حساب می‌آیند راه را برای توسعه تولید صنعتی می‌بندند.
تحریم
سیاست خارجی ایران بیش از ۴ دهه است که با دنیای صنعتی خصومت دارد و ترجیح می‌دهد بیشتر به کشورهایی مثل چین و روسیه گرایش داشته باشد. این وضعیت موجب شده است که دنیای صنعتی نخواهد یا نتواند به تولید صنعتی ایران کمک کند که از تکنولوژی روزآمد بهره ببرد. تولید صنعتی در ایران به شکل دردناکی از تکنولوژی‌هایی که به مرغوبیت کالاها و نیز قیمت تمام‌شده آنها کمک می‌کنند، دور شده است. تحریم دراز‌مدت در ایران راه ورود سرمایه‌گذاران بین‌المللی به ویژه بنگاه‌های بزرگ صنعتی- تولیدی در صنعت سبک و کالاهای بادوام و حتی ماشین‌سازی را بسته است. ایران در این وضعیت ناگزیر است با تکنولوژی‌های قدیمی‌تر کار کند و به بازار کوچک داخلی بسنده کند.