تعامل به‌جای تقابل

علی بیگدلی، تحلیلگر روابط بین‌الملل: تاجرمآبی و عمل‌گرایی ترامپ می‌تواند راهگشا باشد

علیرضا کیانپور- ‌ انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا برگزار شد تا پس از ماه‌ها گمانه‌زنی، بالاخره روشن شود که اتاق بیضی کاخ سفید در چهار‌سال آینده، اتاق کار کسی نیست، مگر دونالد ترامپ؛ تاجری که هشت‌سال پیش برای نخستین‌بار به ریاست‌جمهوری ایالات‌متحده رسید و از حدود دو‌ماه دیگر نیز درحالی بار دیگر پشت میز ریاست‌جمهوری ایالات‌متحده خواهد نشست که در این چهار‌سال گذشته که جو بایدن رییس‌جمهور امریکا بود، همواره به‌عنوان مهم‌ترین منتقد سیاست‌های او و همفکران دموکراتش در کاخ سفید، از این سخن می‌گفت که اگر او بر سر کار بود، کارها با نظم و نسقی به‌مراتب بهتر پیش می‌رفت و فراتر از آن، جهان درگیر جنگ‌های خونینی نمی‌شد که نه‌تنها باریکه غزه را به ویرانه‌ای بدل کرده بلکه سراسر منطقه خاورمیانه را نیز به‌نحوی کم‌سابقه متشنج ساخته است.
نگاه لاریجانی به بازگشت ترامپ
ترامپ البته حتی اکنون که انتخابات به پایان رسیده نیز بر ادعاهایش پافشاری می‌کند اما بسیاری بر این باورند که اگرچه رییس‌جمهور جدید آمریکا قاعدتا با رویکردی متفاوت از آنچه در این چهار ‌سال بر سیاست ایالات‌متحده حاکم بود، وارد کاخ سفید می‌شود اما این به معنای آن نیست که تصور کنیم قرار است سیاست این کشور از اساس دگرگون شود؛ نگاهی که از قضا در میان سیاستمداران ایرانی نیز طرفدارانی دارد. علی لاریجانی که شامگاه پنجشنبه هفته‌ای که گذشت، مهمان برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری صداوسیما بود، وقتی با پرسشی درباره بازگشت ترامپ به کاخ سفید مواجه شد، با چنین رویکردی به تحلیل مساله پرداخت و اگرچه اذعان کرد که با ورود ترامپ به کاخ سفید، شرایط جنگ غزه تا حدودی دگرگون خواهد شد اما در عین حال گفت که «متن کنش و واکنش‌هایی که ایران در آن وجود دارد، یک ماجرای راهبردی است و در ماجراهای راهبردی هم ورود این‌ افراد تاکتیکی تاثیری چندانی ندارد.» او که پس از سال‌ها فعالیت در قامت رییس مجلس، دبیر شورای‌عالی امنیت ملی، رییس سازمان صداوسیما و وزیر دولت سازندگی، هم‌اکنون یکی از مشاوران رهبری است، معتقد است دست‌کم وقتی صحبت از یک «کشمکش راهبردی» در میان است، «نباید خیلی به تغییر روسای‌جمهور بها داد» و نباید اجازه داد که «مسائل حاشیه‌ای بیش از اندازه بزرگ شوند.»
تاکید لاریجانی بر لزوم رفع تحریم
لاریجانی همچنین در واکنش به پرسشی درباره احتمال تغییر رویکرد ترامپ در قبال ایران، باتوجه به تغییراتی که از سال 2016 تاکنون در شخصیتش دیده می‌شود، گفت: «من رجال الغیب نیستم که ببینم واقعا این کار را می‌کند یا نه ولی در بعضی از حرف‌هایش نشانه‌هایی بود. مثلا نزدیک رای دادن گفت من نمی‌خواهم با ایران بجنگم، می‌خواهم مساله هسته‌ای ایران به سمت سلاح نرود. شاید برای این بود که رای بیشتری از ایرانیان بگیرد ولی این هم ممکن است فهمیده باشد که با یک دیوار سخت مواجه است و باید رفتارش را تغییر دهد.‌» این سیاستمدار میانه‌رو که چند نوبت تاکید کرد هنوز برای داوری در این رابطه زود است و باید کمی بیشتر منتظر بمانیم، گفت: «چون دفعه قبل رفتار عاقلانه‌ای نداشت، شاید تجربه بیشتری پیدا کرده باشد و مسیر دقیق‌تری را دنبال کند اما نکته مهم این است که نباید کار خودمان را اینقدر به این شخصیت‌هایی که ارزش زیادی هم ندارند، پیوند بزنیم. این خوب نیست.» او در عین حال با اذعان به اینکه «تحریم مثل سنگی است که جلوی توسعه ما را گرفته»، گفت: «باید این سنگ را برداریم و مشکل تحریم‌ها را حل کنیم ولی اگر هم دیر شد، نباید عزا بگیریم؛ مسلمان باید همیشه امیدوار و مثبت‌اندیش باشد!» لاریجانی اما در عین حال که تاکید کرده «نباید فکر کنیم اگر ترامپ آمد، وضع خطرناک می‌شود»، می‌گوید: «در شرایط کنونی دیپلماسی ما باید سطح بالا باشد.»
امیدواری دیپلماتیک؛ تغییر از تخاصم به احترام
در شرایطی شاهد این موضع‌گیری معقول مشاور رهبر بودیم که معاون راهبردی ریاست‌جمهوری نیز در توئیتی به پیروزی ترامپ در انتخابات ایالات‌متحده واکنش نشان داد و ابراز امیدواری کرد که «دولت جدید به رهبری ترامپ و ونس همانطور که وعده داده‌اند، در مقابل جنگ بایستند و از درس روشنی که رای‌دهندگان آمریکایی برای پایان دادن به جنگ‌ها و جلوگیری از جنگ‌های جدید داده‌اند، عبرت بگیرند.» جواد ظریف که در سطر نخست توئیت خود به تاثیر جنگ غزه بر نتایج انتخابات ایالات‌متحده و مشخصا آرای منفی مسلمانان آمریکا به رویکرد انفعالی دولت بایدن در قبال جنگ‌افروزی اسرائیل اشاره کرده، در سطر پایانی نوشت: «ایران که اراده و توان خود را برای مقابله با هرگونه تجاوز نشان داده، تحت تاثیر تهدیدها قرار نخواهد گرفت بلکه به احترام توجه خواهد کرد!» رویکردی که به‌نحوی دیگر در موضع‌گیری سخنگوی وزارت امور خارجه نیز قابل رویت بود. اسماعیل بقایی با یادآوری «تجربیات بسیار تلخ» ایرانیان از «سیاست‌ها و رویکردهای گذشته دولت‌های مختلف در آمریکا»، تاکید کرده «انتخابات فرصتی برای بازبینی و بازنگری در رویکردهای ناصواب گذشته است» و گفته: «آنچه برای ایران مهم و ملاک ارزیابی است عملکرد دولت آمریکاست.»
پیشنهاد معاون روحانی به پزشکیان: به ترامپ تبریک بگویید!
در شرایطی که شاید بتوان این مواضع معاون راهبردی رییس‌جمهور و سخنگوی دستگاه دیپلماسی را نوعی امیدواری دیپلماتیک به تغییر راهبرد دولت آمریکا در قبال ایران از تخاصم به احترام تفسیر کرد، یکی از چهره‌های سیاسی که سابقه همکاری با دولت اعتدالی حسن روحانی را نیز در کارنامه دارد، بیش از آنکه از انتظار ایران و لزوم تغییر رویکرد کاخ سفید سخن بگوید، خواستار این شد که دولت پزشکیان پیشگام تحول در روابط تهران و واشنگتن شود. حمید ابوطالبی که سابقه همکاری با دولت روحانی را در کارنامه دارد و در قامت معاون سیاسی ریاست‌جمهوری به‌خوبی با آنچه در روابط میان دو کشور رقم خورده، آشنایی دارد، با تاکید بر اینکه «انتخابات آمریکا به پایان رسید»، نوشت: «خانم هریس که «ایران را بزرگ‌ترین دشمن آمریکا می‌خواند» شکست سختی را متحمل شد و آقای ترامپ، مدعی بازگرداندن‌ صلح و ثبات از طریق هنر معامله کتاب (Art of The Deal) به پیروزی وسیعی دست پیدا کرد.» او همچنین با یادآوری آنچه ترامپ در کارازار انتخاباتی‌اش درباره «پایان دادن به جنگ روسیه و اوکراین» و «برقرارکردن آتش‌بس در خاورمیانه» مطرح کرده، این پرسش را مطرح کرد که «در این میانه، بر ایران و ایرانیان چه خواهد گذشت؟» پرسشی که ابوطالبی در پاسخ به آن می‌نویسد: «‌از آغاز این هزاره و در ربع اول قرن جدید، روسای‌جمهور اصلاح‌طلب و اعتدالگرای ایران دو سیاست، یکی بی‌هدف و دیگری بی‌نتیجه، را در قبال آمریکا اتخاذ کردند: از عدم شرکت در عکس هزاره در سازمان ملل تا تسلیت فاجعه ۱۱سپتامبر و از گفت‌وگوی تلفنی با اوباما برای مذاکرات هسته‌ای و رفع‌تحریم و امضای برجام تا عدم گفت‌وگو با ترامپ -داستان مکرون- برای جلوگیری از شکست مذاکرات و نابودی برجام. سیاست‌هایی ‌که اکنون هر دو رییس‌جمهور از آن «احساس پشیمانی» می‌کنند.» او سپس رییس‌جمهور کنونی ایران را خطاب قرار داد و از پزشکیان پرسید که «آیا ‌در صحنه‌آرایی جدید قدرت جهانی، ایران، در راستای «ماندن در گذشته»، تلاش برای کنترل تنش‌های روزافزون، تحریم‌های بیشتر و بیشتر و… و نابودی اقتصاد ویران ایران حرکت کرده و منتظر خواهد ماند تا ثمن معاملات احتمالی قدرت‌های جدید و قدیم شود؟ یا آنکه رویکردی تازه اتخاذ خواهد کرد و به راهبردی نوین در امنیت ملی خویش خواهد رسید؟ راهی که ریشه در «عقلانیت دیپلماتیک رو به آینده»، انجام مذاکرات جامع، حل معضلات ایران و آمریکا و ماندگاری در تاریخ ایران دارد و ایران را از نظاره‌گر رویدادهای منطقه، مستقیما بر سر میز تصمیم‌گیری‌ها برای آینده منطقه خواهد نشاند؟! تعادلی عقلانی میان شرق و غرب و قدرت‌های قدیم و جدید.» ابوطالبی که معتقد است «‌راه نخست، پیوستن به جرگه روسای جمهور پشیمان ایران است» و «راه دوم، گشودن مسیر آینده و بازسازی اقتصاد و رفاه ملت و تثبیت قدرت ایران در منطقه و جهان» تاکید کرد که هم‌اکنون کشور در «وضعیت تاریخی «حالا یا دیگر هیچ‌وقت» است و باتوجه به اینکه عبور از این اوضاع نیازمند «شهامت» است، خطاب به رییس‌جمهور نوشت: «‌مصلحت کشور انتخاب راه دوم است. پس در آغاز راه و در جهت رعایت آداب دیپلماتیک همچون تسلیت آمریکا در خصوص رییس‌جمهور پیشین ‌در یکی از سخنرانی‌های‌تان پیروزی آقای ترامپ را تبریک بگویید، سخنگوی دولت‌تان نسبت به حل مشکلات ایران و آمریکا ابراز امیدواری کند و کنترل ‌روابط ایران و آمریکا را خودتان در دست بگیرید.»
پیام تبریک نماینده ادوار مجلس به ترامپ
همزمان در شرایطی که معاون رییس‌جمهور پیشین ایران از رییس‌جمهور کنونی کشور خواسته در یکی از سخنرانی‌هایش به رییس‌جمهور جدید آمریکا تبریک بگوید، یک نماینده پیشین مجلس از این فراتر رفته و به دونالد ترامپ به‌خاطر پیروزی در انتخابات تبریک گفته است. بهمن اخوان که سابقه حضور در دوره‌های پنجم، ششم و هشتم مجلس را در کارنامه دارد، در پیام تبریکی که ازسوی پایگاه خبری-تحلیلی انصاف‌نیوز منتشر شد، نوشت: «اینجانب بهمن اخوان، نماینده مجلس شورای اسلامی ایران به مدت سه ‌دوره هستم و در اجلاس سران کشورهای جهان در نیویورک به همراه رییس‌جمهور وقت جمهوری اسلامی ایران شرکت نمودم و از همان موقع معتقد بودم که پیروان ادیان الهی همگی یک مسیر و یک هدف دارند و آن نوع دوستی، ستم نکردن به همنوعان و خداپرستی است. اینها آموزه‌های قرآن کریم، انجیل، تورات، اوستا و سایر کتاب‌های آسمانی است.» این نماینده پیشین مجلس که پس از تاکید بر اینکه «جنگ‌های ویرانگری» جهان و به‌ویژه خاورمیانه را دربر گرفته، به بخشی از وعده‌های ترامپ پس از پیروزی در انتخابات ازجمله «خاتمه دادن به تمامی جنگ‌ها» اشاره کرده، در ادامه خطاب به او نوشته است: «آقای رییس‌جمهور شاید این‌بار معشیت الهی بر این باشد که جنگ و خونریزی در دنیا و به‌خصوص در خاورمیانه به دست شما تمام شود و صلح و آرامش و همزيستي مسالمت‌آميز در تمام جهان برقرار گردد.» اخوان با یادآوری اینکه با پایان انتخابات، فصل عملی کردن وعده‌ها فرارسیده، نوشت: «آقای رییس‌جمهور بیایید و با عمل به وعده‌هایتان بانی صلح جهانی باشید و نام نیک و ماندگار از خودتان در تاریخ بشریت به ثبت برسانید.»
انتقاد بیگدلی از موضع‌گیری‌های نابهنگام و نابجا
با این همه اما یک استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل که همواره در این سال‌ها ناظر و شاهد فراز و فرود روابط میان تهران و واشنگتن بوده، معتقد است که «این دست اظهارنظرها و موضع‌گیری‌ها، اظهارنظرهایی نابهنگام و نابجاست.» علی بیگدلی که در واکنش به پرسش «جهان‌صنعت» درباره احتمال تغییر در روابط ایران و آمریکا در دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ پاسخ می‌داد، می‌گوید: «واقعیت این است که ما در دوره نخست ریاست‌جمهوری ترامپ شرایط دشواری را تجربه کردیم و آنچه در بحث ترور سردار سلیمانی و همچنین «فشار حداکثری» و تشدید تحریم‌های اقتصادی در دوره ترامپ رقم خورد، کماکان در خاطره و حافظه جمعی ما باقی مانده و اگرچه ممکن است افرادی که از دور دستی بر آتش دارند، چنین مسائل و مواضعی را مطرح کنند اما مقام‌های ارشد نظامی و سیاسی کشور نمی‌توانند به‌سادگی تجارب تلخ آن دوره را از یاد ببرند.» او همچنین با اشاره به موضع‌گیری اولیه سخنگوی دولت در ارتباط با پیروزی دونالد ترامپ می‌گوید: «موضع‌گیری سخنگوی دولت مبنی‌بر اینکه برای ما تفاوتی ندارد چه کسی رییس‌جمهور آمریکا باشد، موضعی به‌لحاظ سیاسی کم‌ملات و ضعیف بود.»
لزوم اتخاذ سیاست انعطاف‌پذیری
علی بیگدلی که با رویکردی شبیه علی لاریجانی به این تحولات نگاه می‌کند و معتقد است «در حال حاضر نمی‌توان درباره رویکرد احتمالی ترامپ داوری کرد»، می‌گوید: «به نظر من بهتر بود که هیچ اظهارنظری در این رابطه صورت نمی‌گرفت. درواقع باید صبر کنیم تا ببینیم آیا ترامپ اساسا تمایلی به تغییر اوضاع دارد یا نه. ما ابتدا باید ببینیم که آیا ترامپ با همان تصور و رویکرد دوره نخست به کاخ سفید بازگشته یا باتوجه به تحولاتی که در این مدت رقم خورده، او نیز تغییر کرده است.» او همچنین با اشاره به شرایط پیچیده سیاسی- امنیتی که از بیش از یک‌سال پیش تاکنون بر منطقه حاکم شده، می‌گوید: «شرایط منطقه نسبت‌به دوره نخست ریاست‌جمهوری ترامپ بسیار متفاوت است.
همچنین فارغ از تغییراتی که به‌لحاظ سیاسی- امنیتی رقم خورده، وضعیت اقتصادی ما نیز به‌مراتب نامساعدتر از گذشته است و باتوجه به شرایط پیچیده‌ای که با آن روبه‌رو هستیم، باید با رویکردی متفاوت با مسائل برخورد کنیم. درواقع این شرایط به‌نحوی است که حقیقتا ادامه این اوضاع به‌هیچ‌عنوان ممکن نیست.» بیگدلی که بر این باور است «انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا چه در این شرایط پیچیده کنونی و چه در هر شرایطی، بر سیاست‌ها و راهبردهای تمامی کشورهای جهان موثر است»، می‌گوید: «ما نمی‌توانیم آمریکا را کنار بگذاریم. ما باید آمریکا را بپذیریم و البته آمریکا نیز باید ما را به نحوی بپذیرد بنابراین همه تحولات آینده به این بستگی دارد که ما تا چه اندازه قادر به پذیرش مناسبات سیاسی کنونی منطقه و جهان هستیم. طبیعتا اگر بخواهیم با همان خط مشی بیش از چهار دهه گذشته ادامه دهیم، قطعا با شکست مواجه خواهیم شد و لازم است سیاست انعطاف‌پذیری جایگزین راهبرد انتقام‌جویانه شود.»
تاجرمآبی و عمل‌گرایی ترامپ می‌تواند راهگشا باشد
این استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه می‌گوید: «برخلاف تصور بسیاری از مقام‌های ایرانی، نتانیاهو نه‌تنها از ادامه جنگ دست نخواهد کشید بلکه پس از استقرار ترامپ در کاخ سفید بر حجم تهاجمات نظامی خود خواهد افزود.» او در عین حال در واکنش به این پرسش «جهان‌صنعت» که آیا به‌واقع نسبت‌به تغییر راهبرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی و حرکت به‌سوی انعطاف‌ بیشتر در مقابل جهان خوشبین است یا نه، گفت: «اگرچه ترامپ فردی غیرقابل‌پیش‌بینی و متلون‌المزاج است اما درعین‌حال خصلت دیگری هم دارد که آن تاجرمآبی اوست بنابراین این خصلت او می‌تواند کمک کند.
چنانکه او به‌دلیل همین روحیه تاجرمآبی حتی حاضر شد با رهبر کره شمالی نیز دیدار کند و دست او را به دوستی بفشارد.» بیگدلی که معتقد است «عامل اساسی در پیروزی ترامپ در انتخابات، توجه ویژه او به مسائل اقتصادی بود»، می‌گوید: «مسوولان ما نیز باید به این مهم توجه داشته باشند و سعی کنند از این روحیه تاجرمآب او در راستای منافع ملی کشور استفاده کنند. ضمن آنکه ترامپ علاوه‌بر این خصلت تاجرمآبی، فردی عملگرا و پراگماتیست است و این مساله می‌تواند در تغییر شرایط ما موثر باشد.» او در عین حال با تاکید بر اینکه «مسوولان دیپلماسی ما باید با شجاعت و شهامتی بیش از آنچه تاکنون شاهد بودیم، برای حل مشکلات گام بردارند»، می‌گوید: «ما نیازمند اتخاذ راهبردی به‌مراتب منعطف‌تر از آنچه تاکنون پیش گرفتیم، هستیم. همچنین باید نوع داوری و نگاه‌مان را نسبت‌به منطقه و جهان تغییر دهیم چراکه نگاهی که در این چهل و چند سال گذشته داشتیم، نتوانسته منافع کشور و ملت را تامین کند.»