16 - 06 - 2021
ترک تحصیل سه‌میلیون دانش‌آموز
دانش‌آموزان که بیش از یک‌ششم کل جمعیت ایران را تشکیل میدهند شاید بینصیبترین گروه اجتماعی از وعدههای کسانی بودند که به عنوان رقبای انتخاباتی در چند هفته اخیر مدام به سخنرانی و گفتوگو پرداختند، مناظره کردند و رو به دوربینهای مختلف وعده و وعید دادند. نامزدهای ریاست‌جمهوری اغلب نیازی به جلب نظر آنها ندیدند، چون اساسا بسیاری از دانش‌آموزان در سن رایدهی نیستند و سرمایهگذاری انتخاباتی روی آنها کار بیهودهای به نظر می‌رسد. با وجود این تقریبا بر هیچ کس پوشیده نیست که توسعهای در کشور اتفاق نمیافتد، مگر اینکه یکی از زیربناییترین بخشها یعنی آموزشوپرورش توسعه یابد و متحول شود.
نامزدهای ریاست‌جمهوری در ایام تبلیعات اغلب موضوع آموزش و پرورش و مشکلات متعدد آن را محدود به مشکلات معلمان کرده و با بیان وعده و وعید به آنها تلاش کردند نظرشان را جلب کنند. هر چند مشکلات معلمان آشکار و انباشته شده است، اما چالش‌های آموزش و پرورش محدود به آن نمیشود. دولت جدید که تا چند ماه دیگر سر کار می‌آید احیانا خود را وارث مشکلات و کاستیهای مختلفی معرفی میکند. اگرچه برشمردن کاستیها لزوما به معنای حرکت در راستای رفع آنها نیست، اما آموزش و پرورش کمابیش از این اتفاق هم بینصیب بوده است. اگر بر این باوریم که توسعه با تحول در آموزش و پرورش ممکن میشود باید یکی از اصلیترین مطالبات خود را از دولت آینده رسیدگی به مشکلات و به تعبیری ابرچالشهای آموزش و پرورش بدانیم. اصل ۳۰ قانون اساسی بر لزوم فراهم شدن آموزش رایگان برای همه افراد تاکید دارد. سیزدهمین رییس‌جمهور ایران در حالی قدم به پاستور میگذارد که این اصل قانونی بیش از هر زمان دیگری نادیده انگاشته شده و ما با یکی از بزرگ‌ترین ابرچالشهای آموزش و پرورش روبهرو هستیم.
با این تفاسیر سال تحصیلی عجیب و غریب ۱۴۰۰-۱۳۹۹ با برگزاری آخرین امتحان دانش‌آموزان پایه دوازدهم متوسطه روز گذشته به نقطه پایان رسید. سالی که پر بود از استثناها، اولین‌ها و تجربه‌های تازه و دست اول. سالی که شروعش در اوج کرونا بود و پایانش هم با اپیدمی کرونا عجین شد. ۹ماه تحصیلی که اکثر دانش‌آموزان در شهرهای بزرگ حتی یک روز هم به مدرسه نرفتند و در شهرهای کوچک و روستاها هم اگر کلاسی برگزار شد با استرس و اضطراب بالای ناشی از افزایش بیماری همراه بود. سالی که در آن همه کلیشه‌ها از مدرسه، دانش‌آموز، معلم و کلاس درس برای نخستین بار در تاریخ صد و اندی ساله آموزشوپرورش شکسته و قالب‌های نو و جدیدی در فضای آموزشی کشور ترسیم شد.
اینترنت به‌جای مدرسه
مهم‌ترین ویژگی سال تحصیلی که به پایان رسید، جایگزینی بلامنازع اینترنت به‌جای فضای فیزیکی مدرسه بود. دانش‌آموزان و والدین آنها، معلمان و مدیران وزارتخانه در جبری که کرونا باعث و بانی آن بود، تن به تغییر موقعیت داده و از ساختار و تعاریف رسمی و همیشگی مدرسه خارج شدند و فضای جدیدی را برای تدریس و تحصیل تجربه کردند.
اینترنت که پیش از این از سوی مدیران ارشد وزارت آموزشوپرورش تهدیدی برای امنیت روانی و اخلاقی دانش‌آموزان به شمار می‌رفت، در عرض چند هفته به‌سرعت تبدیل به بستر اصلی آموزش عمومی کشور شد و مدیران ارشد وزارتخانه برای نخستین بار در تاریخ آموزشوپرورش تن به ایجاد یک سامانه سراسری برای آموزش از راه دور و مجازی دادند. سامانه شاد که از ابتدای راه‌اندازی، حرف و حدیث‌های زیادی درباره آن بود و منتقدان جدی در بدنه کارشناسی کشور داشت، توانست به مرور جایگزین تمام اپلیکیشن‌های غیررسمی آموزشی شود و راه خودش را در بدنه مدارس باز کند؛ سامانه‌ای که حالا به‌گفته مدیران وزارتخانه، نزدیک به ۱۲میلیون دانش‌آموز از سراسر کشور عضو آن هستند و از بزرگ‌ترین سامانه‌های آموزش مجازی ایران به شمار می‌آید.
علیرضا کاظمی، معاون پرورشی و فرهنگی وزارت آموزشوپرورش در این‌باره گفت: «بی‌اغراق نیست اگر بگویم که یکی از بزرگ‌ترین محصولات و دستاوردهای دوران کرونا در جمهوری اسلامی ایران، ورود آموزشوپرورش به فضای مجازی بود. این بیماری باعث شد وزارتخانه تحت اجبار به سمت این فضا برود و زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری خود را جهت ورود ۱۵میلیون معلم و دانش‌آموز به‌روز و کارآمد کند.»
او افزود: «قبول دارم که پیش از این در سطح بالای وزارتخانه تلاش زیادی می‌شد که دانش‌آموزان از موبایل و سایر ابزارهای هوشمند دوری کنند ولی کرونا این ساختار ذهنی را به‌هم ریخت و باعث شد که آموزشوپرورش برای امتداد فعالیت‌های خود وارد این فضا شود که باید آن را به فال نیک گرفت.»
طبق آمار رسمی وزارت آموزشوپرورش، ۱۱۰هزار و ۹۷۹مدیر، ۱۲میلیون و ۲۸۶هزار و ۱۹۳دانش‌آموز و ۷۰۶هزار و ۳۴۲معلم عضو شبکه شاد هستند و در این فضا سال تحصیلی را دنبال کردند.
رییس‌جمهور بعدی اگر به مهم‌ترین ابرچالش آموزش و پرورش یعنی شکاف طبقاتی توجه کند، احیانا آن را میراث دولت فعلی قلمداد خواهد کرد. هر چند چنین چیزی میتواند درست باشد، اما نباید از این نکته غافل ماند که دولت دوازدهم هم به نوعی این ابرچالش را به ارث برده است. مشکل را باید در رویکردی دانست که چند دهه است در کشور حاکم شده و خصوصیسازی و پولی شدن را همه جا تبلیغ و دنبال میکند، حال آنکه حتی کشورهایی با نظام اقتصادی لیبرالیستی هم حوزههای آموزش و درمان را به این شکل پولی نمیکنند و با حمایتهای اجتماعی تلاش دارند از محرومیت اقشار پایین جامعه از این بخشها جلوگیری کنند.
یک معلم شیمی دبیرستان که سال گذشته در چهار مدرسه در مناطق مختلف کرج تدریس کرده، می‌گوید: از مدارس غیرانتفاعی که بگذریم، در مدارس دولتی آن هم در یک شهر تفاوت امکانات از زمین تا آسمان است. در برخی مناطق نه تنها آزمایشگاهی وجود ندارد که اصلا وسایل آزمایش هم نیست. باورش مشکل است که در مدرسهای که شیمی درس میدهند لوله آزمایش وجود نداشته باشد، اما این واقعیت دارد. در مدرسه دیگر چون پول از والدین دریافت شده امکانات فراهم کرده‌اند و این تفاوت زیادی در امر آموزش ایجاد میکند.
ارث و میراث دولت دوازدهم
رییس‌جمهور بعدی اگر به مهم‌ترین ابرچالش آموزش و پرورش یعنی شکاف طبقاتی توجه کند، احیانا آن را میراث دولت فعلی قلمداد خواهد کرد. هر چند چنین چیزی میتواند درست باشد، اما نباید از این نکته غافل ماند که دولت دوازدهم هم به نوعی این ابرچالش را به ارث برده است. مشکل را باید در رویکردی دانست که چند دهه است در کشور حاکم شده و خصوصیسازی و پولی شدن را همه جا تبلیغ و دنبال میکند، حال آنکه حتی کشورهایی با نظام اقتصادی لیبرالیستی هم حوزههای آموزش و درمان را به این شکل پولی نمیکنند و با حمایتهای اجتماعی تلاش دارند از محرومیت اقشار پایین جامعه از این بخشها جلوگیری کنند.
یک معلم شیمی دبیرستان که سال گذشته در چهار مدرسه در مناطق مختلف کرج تدریس کرده، می‌گوید: از مدارس غیرانتفاعی که بگذریم، در مدارس دولتی آن هم در یک شهر تفاوت امکانات از زمین تا آسمان است. در برخی مناطق نه تنها آزمایشگاهی وجود ندارد که اصلا وسایل آزمایش هم نیست. باورش مشکل است که در مدرسهای که شیمی درس میدهند لوله آزمایش وجود نداشته باشد، اما این واقعیت دارد. در مدرسه دیگر چون پول از والدین دریافت شده امکانات فراهم کرده‌اند و این تفاوت زیادی در امر آموزش ایجاد میکند.
روی تلخ آموزش مجازی
اگرچه کرونا باعث شد آموزشوپرورش بالاخره از قالب‌ها و ساختارهای رسمی و غیرمنعطف خود خارج شود و روش‌های آموزشی دیگر را هم تجربه کند اما قسمت تلخ این داستان، خارج‌شدن دانش‌آموزان زیادی از گردونه تحصیل بود. دانش‌آموزانی که به‌گفته وزیر آموزشوپرورش تعدادشان به سه میلیون نفر می‌رسد. «بیشتر آنها کودکان یا نوجوانانی هستند که یا به ابزار هوشمند مثل موبایل و تبلت دسترسی ندارند یا در مناطقی زندگی می‌کنند که اینترنت در آنجا نیست.»
البته مسوولان آموزشوپرورش می‌گویند که در طول سال تحصیلی تلاش کرده‌اند با تهیه جزوه‌های آموزشی برای دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل، به‌خصوص در مناطق محروم، استمرار آموزش زنده تلویزیونی و فرستادن معلم در خانه آن دسته از افراد که نتوانسته‌اند عضو سامانه شاد شوند، تا حدی این نقیصه را حل کنند اما به‌گفته مدیران آموزشوپرورش برخی از استان‌ها، بازهم آمار دانش‌آموزانی که ترک تحصیل کرده یا از تحصیل بازمانده‌اند، زیاد است.
حسنعلی اصغری، مدیرکل آموزشوپرورش استان قزوین در این‌باره گفت: دو هزار دانش‌آموز بازمانده از تحصیل در سطح این استان حضور دارند که یک هزار و ۲۲۷نفر در مقطع متوسطه و ۷۷۳ نفر در دوره ابتدایی هستند. ۵۲۷نفر از دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل در مقطع متوسطه باید از پایه ششم به هفتم می‌رفتند و ۷۰۰ نفر نیز از پایه نهم به دهم، ولی هیچ‌کدام ثبت‌نام نکرده بودند.
احمد اسکندری‌نسب، مدیرکل آموزشوپرورش استان کرمان هم آمار دانش‌آموزان ترک‌تحصیلی در مقطع اول متوسطه را چهار هزار و۵۱۰ دانش‌آموز عنوان کرد و گفت: سه هزار و ۶۷۷ نفر از ۶۵ هزار کودک هفت‌ساله برای ثبت‌نام در مقطع اول ابتدایی به مدرسه مراجعه نکرده بودند. همچنین کورش مودت، مدیرکل آموزشوپرورش استان خوزستان، گفته بود که چهار هزار و ۵۰۰ دانش‌آموز در خوزستان ترک‌تحصیل کرده‌اند که بیشترین آمار متعلق به دختران است. او توضیح داده که در سال تحصیلی۱۳۹۹-۱۳۹۸ هم تقریبا تعداد ۱۱هزار دانش‌آموز بازمانده از تحصیل داشتیم که ۵هزارو۳۰۰نفر آنها شناسایی شدند و از این تعداد بیش از ۲۷۰۰نفر تحت پوشش قرار گرفتند و بقیه در دسترس ما نیستند.
بین استان‌های کشور، خراسان رضوی بیشترین آمار ترک‌تحصیل را دارد. قاسمعلی خدابنده، مدیرکل آموزشوپرورش خراسان رضوی آمار ۴۰ هزار دانش‌آموز بازمانده از تحصیل را داده و گفته بود بسیاری از آنها در مناطق محروم خراسان زندگی می‌کنند. مسئله بسیاری از دانش‌آموزانی که در دوره کرونا ترک‌تحصیل کردند، گران‌بودن ابزار هوشمند مانند تلفن همراه، تبلت، لپ‌تاپ و هزینه‌های اینترنت بود. یک گوشی ایرانی هوشمند در بازار تهران حداقل شش میلیون تومان قیمت دارد.
مهدیه یارعلی، کارشناس آموزشی و معلم ابتدایی می‌گوید: اگر کمک پراکنده نیکوکاران و افراد دغدغه‌مند نبود، قطعا تعداد دانش‌آموزان ترک‌‌تحصیل‌کرده در مناطق حاشیه‌نشین شهرهای بزرگ، روستاها و شهرستان‌های محروم تا دوبرابر آمار فعلی افزایش می‌یافت. وضعیت معلمان هم در این زمینه بهتر از دانش‌آموزان نبود. معلمان هم هزینه‌های زیادی دادند. واقعیت این است که آموزشوپرورش وظیفه داشت که ابزار هوشمند را برای تدریس در اختیار همه معلمان قرار دهد اما نه‌تنها این کار را نکرد، بلکه باعث شد آنها در این وضعیت اقتصادی سخت، هزینه‌های گزافی را برای تهیه موبایل یا تبلت از جیب خود بپردازند تا آموزش رسمی کشور عقب نیفتند.
امتحانات، دعوای ناتمام والدین و مدارس
حضوری‌کردن کلاس‌های درس در برخی از بازه‌های زمانی که شیوع کرونا افت می‌کرد و برگزاری امتحانات به‌صورت حضوری از مهم‌ترین و اساسی‌ترین موضوعات مورد اختلاف دانش‌آموزان و والدین‌شان با مسوولان آموزشوپرورش در سال تحصیلی۱۴۰۰-۱۳۹۹ بود. دو موضوعی که در یکی، حرف دانش‌آموزان و والدین به کرسی نشست و در موضوع دیگر، مسوولان آموزشوپرورش موفق به اعمال نظرشان شدند. در موضوع بازگشایی مقطعی مدارس، وزیر آموزشوپرورش چندباری تلاش کرد که دانش‌آموزان را وادار به حضور در مدرسه کند. ابتدای سال تحصیلی و هفته پس از عید نوروز دو بازه زمانی بود که این تلاش از سوی محسن حاجی‌میرزایی صورت گرفت اما هر دو بی‌نتیجه ماند. اما او و معاونانش روی برگزاری امتحانات نهایی به شکل حضوری پافشاری کردند و آن را در ستاد ملی مبارزه با کرونا به تصویب رساندند؛ اتفاقی که موج اعتراضات دانش‌آموزی را در کل کشور رقم زد. قاسم جعفریان، معاون آموزشی یکی از مدارس کرمان و فعال صنفی، در این‌باره به همشهری گفت: جامعه با وزارت آموزشوپرورش در سال‌های اخیر بر سر محتوای آموزشی و تربیتی ارائه‌شده در مدارس اختلافات جدی داشت که باعث کوچ بسیاری از دانش‌آموزان از مدارس دولتی به خصوصی شده بود اما این اختلاف عقیده در دوره کرونا شدت بیشتری گرفت و ابعاد تازه‌ای پیدا کرد. والدین زیادی یکصدا با هم جلوی این وزارتخانه ایستاده و مانع حضور فرزندانشان در کلاس درس شدند. این را می‌توان هم به فال نیک گرفت چون نشان از افزایش مطالبه‌گری خانواده‌ها در این حوزه است و هم می‌توان از آن برداشت کرد که قدرت نظام آموزش کشور کاهش پیدا کرد. به هر سوی تمام این تجربیات جدید و بکر در این سال کرونایی رقم خورد و می‌توان از آن در برنامه‌ریزی‌های آینده استفاده کرد. سال تحصیلی۱۴۰۰-۱۳۹۹ در حالی تمام شد که چشم‌انداز سال تحصیلی آینده همچنان برای معلمان، دانش‌آموزان و والدین‌شان مبهم است. پرسش اساسی آنها این است که آیا سال تحصیلی بعدی هم مجازی خواهد بود؟ آیا همه مردم واکسینه شده و بچه‌ها به مدرسه بر‌می‌گردند یا آموزش تلفیقی برای همیشه جایگزین آموزش حضوری خواهد شد؟
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد