تراژدی وارونگی ثروت پس از جهانی‌شدن

مریم عطائی*
انسان‌های بسیاری، در مقایسه با سطح زندگی در کشورهای ثروتمند، فقیر هستند. با توجه به هزینه‌های زندگی واقعی، درآمد کمتر از 35دلار در روز در آمریکا فقر محسوب می‌شود. 5/‏83‌درصد از افراد با لحاظ کردن تفاوت‌های قیمت‌های بین‌المللی، با کمتر از 30دلار در روز زندگی می‌کنند. باوجود تصور مردم، جهان همیشه به همین شکل نبوده که تنها برخی کشورهای اروپایی همیشه ثروتمند باشند. در برشی از زمان، مصر از بریتانیا ثروتمندتر بود اما در حال حاضر بسیار فقیرتر است. چه زمانی سیر معکوس ثروت اتفاق افتاد؟
اقتصادهای پیشرفته امروزی شامل فرانسه، بریتانیا، کانادا، ایتالیا، ژاپن، آلمان و آمریکا هستند که به‌عنوان (G7) شناخته می‌شوند. در دوران باستان نیز اقتصادهای پیشرفته شامل ایران، چین، هند، ترکیه، عراق، مصر و یونان- ایتالیا بود.
اما چه زمانی اقتصادهای پیشرفته امروزی از اقتصادهای پیشرفته دوران باستان ثروتمندتر شدند؟ چرا اکثر کشورها، از جمله کشورهای (G7) در زمان ساخت هرم بزرگ در آفریقا فقیر بودند و زمانی که چین شروع به ساخت دیوار بزرگ کرد نیز فقیر بودند؟ در بخش بزرگی از تاریخ بشریت، کشورهای ثروتمند امروزی فقیر بودند درحالی‌که تعداد انگشت‌شماری از کشورهای فقیر امروزی نسبتا ثروتمند هستند.
جوئل موکر، مورخ اقتصادی مشهور از دانشگاه نورث وسترن، خاطرنشان می‌کند: «چین در سال 1000 پس از میلاد تقریبا در همه ابعادی که ما به آن اهمیت می‌دهیم جلوتر بود و در سال 1900 در همه آنها عقب بود.»
از زمانی که تمدن برای اولین‌بار طلوع کرد خوشه‌های مصرف/‏تولید در آسیا، به تمام معنا بر امور جهانی برتری داشتند، نوشتن، شهرها، مذهب سازمان‌یافته، حکومت، قوانین، ارتش تمام‌وقت، اخلاق، حساب، ادبیات، شعر و تقریبا هر جنبه دیگری از تمدن بشری در خوشه‌های تولید/‏ مصرف در شرق، جنوب و غرب اختراع شد.
4 مرکز تمدن دنیای باستان با شهرت ابدی
ایالات متحده 5/‏2قرن قدمت دارد. فرانسه نیز براساس برخی نسخ تاریخی، 500سال ب.م با زعامت فرانک، پادشاه ژرمنی ایجاد شد. اما تمدن فراتر از تاریخ شکل‌گیری و ایجاد ایالات‌متحده و فرانسه است.
خط، اگر نوشتن را به‌عنوان نماد شاخص تمدن قلمداد کنیم، از حدود 3400 ق.م در میانرودان، 3200 ق.م در‌هاراپا (پاکستان کنونی) و 2600 ق.م در مصر استفاده می‌شد. چین نیز با استخوان نوشته‌های اوراکل در حدود 1200 ق.م تمدن خود را به نمایش گذاشت. اکنون هیچ‌کدام از این تمدن‌ها جزو ملت‌های ثروتمند نیستند.هنگامی‌که سومری‌ها در 2100ق.م به سرودن حماسه گیلگمش، به‌عنوان نخستین داستان مکتوب بشری مشغول بودند، بریتانیایی‌ها در قبایل کوچک خود، به‌صورت گروه‌های خویشاوندی زندگی می‌کردند و بیسواد بودند. زمانی که بریتانیایی‌ها در حال ساختن استون هنج بودند، مصری‌ها به بنای هرم بزرگ که عظیم‌ترین ساخته بشری در 3800ق.م میلاد بود، مشغول بودند. وقتی ژولیوس‌سزار برای تجدیدنظر در تقویم نیاز به یک ریاضیدان داشت، مصری‌ها قرن‌ها بود که از تقویم 365 روزه استفاده می‌کردند.
اما چرا تمدن پیشرفته در مصر باستان، در کشورهای (G7) پدیدار نشد؟ به کشاورزی فکر کنید…
معجزه دره‌های رودخانه
آب‌وهوای زمین حدود 12000 سال قبل گرم شد و ثبات بیشتری یافت. تثبیت شرایط جوی، فرصت یکسانی برای رشد و نمو گیاهان و جانوران طی قرون پیش‌رو فراهم آورد و به انسان اجازه داد تا با انواع گیاهان و جانوران آشنا شده و با برقراری ارتباط بیشتر، آنها را اهلی کند. چند هزار سال آزمون و خطاهای ناشی از مبارزه برای بقا و تلاش برای رفع گرسنگی منجربه انقلاب نوسنگی و ظهور کشاورزی در هلال حاصلخیز، با خاک مستعد، آب فراوان و هوای معتدل شد.
نخستین تمدن‌ها در دره‌های رودخانه‌ای که در عرض‌های جغرافیایی مناسب برای کشاورزی قرار داشتند به وجود آمد چراکه سیلاب‌های فصلی به بارور ماندن خاک کمک می‌کردند.
چهار تمدن مبتنی‌بر دره که تاثیر آشکاری بر دنیای امروز داشته‌اند شامل دره نیل، میانرودان، دره رود زرد و دره رود سند که حدود 1500 ق.م به دره رود گنگ تغییر شکل و مکان داد.
البته تمدن‌های باستانی دیگری نیز در دره‌های رودخانه در سراسر جهان به وجود آمدند که فاقد قدرت ماندگاری و تاثیرگذاری، به‌مثابه چهار تمدن مذکور بودند. مثلا در همان زمان، دره رودخانه سوپه در پرو، تمدن کارال را پرورش داد که 12 قرن بعد از میان رفت و اثری بر دنیای امروز نگذاشت.
اقتصادهای پیشرفته دنیای کهن (A7) و اقتصادهای پیشرفته امروز (G7)
با توجه به داده‌های مستخرج از مطالعات آنگوس مدیسون، نخستین مورخ اقتصادی، اقتصادهایی که از چهار قطب اولیه دره‌های رودخانه گسترش یافته‌اند شامل: ایران، چین، مصر، هند، یونان، ایتالیا و ترکیه هستند که آنها را هفت باستانی (A7) نامیده‌ایم.
وی با تخمین‌هایی براساس مطالعات و شواهد، مبنای فعالیت‌های اقتصادی دوران باستان را از سال یک لحاظ می‌کند. چرا سال یک؟ چرا سال صفر نه؟ مفهوم صفر برای تمدن غربی ناشناخته بود تا زمانی که خوارزمی، ریاضیدان مسلمان، در قرون وسطی آن را معرفی کرد، درنتیجه سیستم شمارش سال مسیحی از سال یک شروع می‌شود.
کشورهای ثروتمند امروزی در سال نخست، فقیرتر از هفت کشور باستانی بودند اما اکنون هفت باستانی با استانداردهای خط فقر آمریکا، کشورهای فقیری محسوب می‌شوند.
براساس حدسیات و فرضیات مدیسون (او بر خلاف تاریخدانان قرن21 چیزی به اسم «داده» در اختیار نداشت) میانگین درآمد سالانه چینی‌ها و هندی‌ها در سال1900 برابر 450دلار و برای آمریکایی‌ها 400دلار بود. بر این مبنا فرض این بود که رقم 400دلار حداقل میزان لازم برای بقاست و سپس با توجه به دانش او و مطالعات تاریخی، مبلغی به این میزان افزوده می‌شد.
با توجه به داده‌های اصلی او در یک فایل اکسل قدیمی Xls نه Xlsx اتفاقات رخ‌داده در 2000سال قبل با دقت 6 رقمی (حداکثر درجه دقت آن زمان) قابل مشاهده است. طبق استدلال مدیسون، با دقت 666666/‏0 بالاترین درآمد که در سال نخست به هر کشور اختصاص دارد، متعلق به ایتالیا با 809 دلار بود.
ایتالیا در این مرحله زمانی، با توجه به اوج تمدن روم به یقین جزو هفت باستانی بود چرا که با قدرت امپراتوری وسیع خود منابع را جذب می‌کرد و غنی بود. درآمد سرانه کشورهای (G7) عمدتا پایین‌تر از حداقل 400دلار در سال بود. فقط فرانسه با 473دلار کمی بالاتر بود اما همچنان بالاترین درآمد سرانه (G7) کمتر از کمترین درآمد (A7) بود.
سال 1000
در این سال، درآمد سرانه ایتالیا (که به مجموعه‌ای از نهادهای سیاسی تقسیم شده بود) به شدت از 800دلار به 450دلار سقوط کرد. درآمد یونان (مستعمره امپراتوری بیزانس) از 550 دلار به سطح معیشتی 400 دلار و مصر (خلافت فاطمی) از 600دلار به 500 دلار افول کردند. در این میان، چین (سلسله سونگ) و ایران و عراق (خلافت عباسی) از درآمدهای بالاتری برخوردار بودند. کشورهای (G7) در سال ‌هزار تقریبا به سطح معیشتی نزدیک بودند، فقط فرانسه با 425دلار کمی بالاتر بود.
مستعمرات آسیایی در اروپا
بخش‌های بزرگی از اروپا، مرکز، شرق و قسمت‌هایی از اسپانیا، تا اواخر قرن15 مستعمره قدرت‌های آسیایی و خاورمیانه بودند. مثلا آخرین موروها در سال؛492، سالی که کریستف کلمب به جست‌وجوی ثروت‌های شرق به سوی هند رفت، از اسپانیا بیرون رفتند. مرور این حقایق از آن جهت مفید است که به مردم یادآور می‌شود کشورهای ثروتمند امروزی همیشه به‌لحاظ نظامی به دیگر کشورها مسلط نبوده‌اند.
سال 1820
در سال‌های1500، 1600 و 1700 برخی کشورهای (G7) شروع به پیشی گرفتن از کشورهای(A7) کردند و این روند تا سال 1820 ادامه داشت و شکل دیگری به خود گرفت.
با آغاز فرآیند جهانی‌شدن از حدود سال 1820، فاصله درآمدی کشورهای (G7) از(A7) بیشتر شد. نسبت درآمد یک مصری به درآمد یک بریتانیایی که در سال اول 150‌درصد بود، در سال1820 به 20‌درصد رسید. پایین‌ترین درآمد با استاندارد ژاپن 670دلار بود که بالاتر از بیشترین درآمد یونان از گروه (A7) بود. در این زمان بود که ایتالیا از (A7) به (G7) تغییر گروه داد.
پس از 170سال روند جهانی شدن، استعمار، صنعتی شدن و اتفاقات دیگر، واگرایی بزرگ رخ داد و جهانی که امروز می‌شناسیم، جایی که بیشتر ملت‌ها فقیر و تعداد انگشت‌شماری ثروتمند هستند، بطور کامل شکل گرفت. درآمد بریتانیا حدود 26000دلار و مصر 4000دلار بود.
ایالات متحده آمریکا و چین
دنیا پیش از شروع جهانی‌شدن مدرن در دهه 1800 نسبت به امروز متفاوت بوده است. البته آمریکا تا سال1776 یک کشور محسوب نمی‌شد. تا سال1600 که توسط اروپاییان اشغال شد براساس فرضیات مدیسون، بومیان آمریکا در حداقل معیشت روزگار می‌گذراندند و چین قبل از سال1820 با درآمد سرانه 600 دلار از 1500 تا 1820 از آمریکا ثروتمندتر بود. رشد سریع ایالات متحده باعث برتری اقتصادی بر چین شد.
درآمد سرانه غول‌های آسیایی، چین و هند که در 1700 بالاتر بود در 1820 کاهش یافت. این شکاف در حدود سال 1950 افزایش یافت و سپس به‌تدریج بسته شد.
سال‌های1960 تا 2020 چین بسیار سریع‌تر از هند در حال همگرایی است اما هنوز تا 2020 به اندازه 70‌درصد زیر سطح درآمد سرانه آمریکاست.
برخی مناطق در چین و هند درآمدهای بسیار بالاتری داشتند، به هر حال نمی‌توانید مانند چینی‌ها مخترع باروت، قطب‌نمای مغناطیسی، کاغذ، چاپ و فلسفه باشید اما زنده ماندن و بقای شما با یک محصول بد کشاورزی یک‌سال تهدید شود.
سرانه پایین چین و هند احتمالا ناشی از تسلط کشاورزان بر جمعیت به‌لحاظ ابعاد نظریه مالتوس است. مدیترانه شرقی نیز قرن‌ها ثروتمند بود درحالی‌که اروپای غربی یک منطقه عقب‌مانده بود به همین دلیل کنستانتین پایتخت امپراتوری روم را در سال 330 به قسطنطنیه منتقل کرد.
در نهایت، در سال اول مصری‌ها 50‌درصد ثروتمندتر از بریتانیایی‌ها بودند و در سال1820 بریتانیا سه برابر مصر ثروتمند بود. این واژگونی اقبال و جابه‌جایی مرکز و حاشیه، بی‌شک بزرگ‌ترین درام تاریخ بشر است.
ترجمه‌ای از When were today’s poor nation richer than today’s rich nation
by Richard Baldwin
* دانشجوی دکترای آینده‌پژوهی