تدوین آینده کشور و لزوم رسیدن به «مای» مشترک

چهارمین نشست از سلسله نشست‌های «چشم‌انداز آینده ایران» و یکصد و نود و سومین نشست علمی- تخصصی مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری تحت عنوان «روش‌های آینده‌پژوهی برای تدوین چشم‌انداز ملی»
برگزار شد.
در این نشست علی آقامحمدی رییس گروه اقتصادی دفتر مقام معظم رهبری و عضو حقیقی مجمع تشخیص مصلحت نظام به عنوان مدیر علمی نشست و همچنین مقصود فراستخواه استاد برنامه‌ریزی توسعه آموزش عالی در موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و سید سروش قاضی‌نوری رییس موسسه تحقیقات سیاست علمی کشور به‌عنوان سخنران به ایراد نقطه‌نظرات
خود پرداختند.
در ابتدای نشست مهدی رازپور، رییس گروه آموزش مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری به عنوان مقدمه نشست و طرح مساله گفت: براساس سند چشم‌انداز 20ساله جمهوری اسلامی ایران؛ در افق‌۱۴۰۴ ایران اسلامی کشوری است که در زمینه علم، فناوری و اقتصاد در منطقه آسیای جنوب غربی دارای رتبه اول خواهد بود اما بررسی‌ها در سال پایانی افق سند نشان می‌دهد که متاسفانه هنوز این چشم‌انداز محقق نشده است. در همین راستا، اکنون برای بسیاری از صاحب‌نظران، کنشگران و مردم این سوال مطرح است که اصولا چنین سند یا برنامه‌های درازمدت دیگر بر چه اساسی نوشته و تدوین می‌شود؟ طی ۷۵‌سال گذشته، در ایران اسناد دیگری نیز در قالب برنامه‌های بلندمدت و میان‌مدت تدوین و تصویب شده‌اند اما این اسناد چگونه و با چه سازوکارهایی افق آینده را برای کشور ترسیم می‌کنند و چه ضمانت‌های اجرایی برای تحقق آنها در ایران وجود دارد؟ برای پاسخ به این سوال باید به مفهوم مهمی به نام آینده‌نگری و آینده‌پژوهی بپردازیم و در این نشست بنا داریم با حضور اساتید ارزشمند از زوایای مختلف این مفهوم مورد بحث و گفت‌وگو واقع شود.
در ادامه نشست مقصود فراستخواه، استاد برنامه‌ریزی توسعه آموزش عالی در موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی ضمن اشاره به این نکته که آینده‌پژوهی یک حوزه میان‌رشته‌ای است، گفت: آینده‌پژوهی برای ترسیم آینده ایران بسیار مهم است و باید در یک فضای میان‌رشته‌ای و فرارشته‌ای برای ترسیم مسیر راه آینده ایران تلاش کرد.
وی ادامه داد: آینده یک فهم عالمانه است که می‌خواهیم به طور روشمند تخمینی از گزینه‌های بدیل برای آینده را داشته باشیم. این فهم از طریق یک پلتفرم اجتماعی که شرایط گفت‌وگو را فراهم می‌آورد امکان‌پذیر است. فراستخواه ضمن اشاره به اینکه آینده‌پژوهی یک فرهنگ و فرآیند است تا یک ابزار و فرآورده گفت: آینده‌پژوهی در قالب پلتفرم دستاوردهایی را نیز به دنبال دارد که مواردی از جمله تغییر در مدل‌های ذهنی، مواجهه فراکنشی با تغییرات شتابان، چابکی و مصونیت از غافلگیرشدن، درک آینده‌های بدیل و سهیم‌شدن در ساخت آینده از جمله مهم‌ترین دستاوردهای آن است.
وی در ادامه استفاده از روندها و رویدادها و برآیندهای مسائل اجتماعی، استفاده از کارشناسان و صاحب‌نظران مسائل مختلف کشور، استفاده از نهادهای مدنی و محلی و اجتماعات و همچنین استفاده از ایده‌های صاحب‌نظران و منتقدان و متفکران را به عنوان چهار رویکرد آینده‌پژوهی یاد کرد و گفت: در آینده‌پژوهی باید این چهار رویکرد به صورت ترکیبی و تلفیقی استفاده شود.
وی تشریح کرد: آینده‌پژوهی و چشم‌انداز با تفکر خلاق و طرح اقدام فعالانه یک روزنه‌ به آینده است اما در عین حال برای چشم‌انداز آینده، به تعامل و گفت‌وگوی کافی میان ذی‌نفعان، تفکر مشترک مردمان و رهبران و از سوی دیگر خبرگی فنی نیاز است.استاد برنامه‌ریزی توسعه آموزش عالی در موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در ادامه گفت: با چشم‌انداز چشم‌انداز گفتن دهان شیرین نمی‌شود و مسیرنمای دقیق به‌واسطه تعریف و تبیین شاخص‌های دقیق کنترلی شکل می‌گیرد. از جمله پرکاربردترین داده‌ها در شناسایی آینده، شناسایی پیشران‌ها هستند. پیشران‌هایی از جمله کالایی‌شدن، رسانه‌ای شدن، دیجیتالی‌شدن، تجاری‌شدن، رقابتی‌شدن، بین‌المللی شدن، سطح انتظارات و تصاویر ذهنی گروه‌های اجتماعی و وضعیت سرمایه‌های اجتماعی از جمله نمونه پیشران‌هایی هستند که به شناسایی آینده کمک می‌کنند. مقصود فراستخواه در ادامه در بیان شش گام به عنوان توصیه جدی برای مراکز و مجامع گفت: اول اینکه لطفا پیش از تدوین چشم‌انداز آینده، پشت سر خودمان و مسیر گذشته چند دهه بعد انقلاب را به طور جدی ارزیابی و نقادی و آسیب‌شناسی بکنیم، دوم اینکه فهرستی از منتقدان تهیه کنیم و نشست‌های جدی با آنها برای شناسایی مهم‌ترین شکاف‌ها و مخاطرات برگزار کنیم، سوم اینکه با محققان ایرانی در خارج از کشور ارتباط برقرار کنیم و از مشورت آنها غافل نشویم، چهارم اینکه به عنوان یک پیشنهاد عملی: یک کنفرانس بین‌المللی با 10پیش همایش تخصصی و ۲۰‌کارگاه یک روزه برای شناسایی بهتر آینده برگزار کنیم، پنجم اینکه چهار گام فوق را مستندسازی و استحصال نتایج کنیم و در گام آخر یک چشم‌انداز جدید با رویکرد نوین تدوین کنیم.
وی در ادامه تاکید کرد: تجربه‌های جهانی مثل آلمان پسانازی، چین پسامائو، ژاپن پساجنگ نشان می‌دهد که کشورهایی توانستند بر مشکلاتشان برای محافظت از آینده خود به طور موثر فائق بیایند و جهشی را هر کدام به نحوی تجربه کنند که آن برهه حساس تاریخی را پشت سر بگذارند و کشورهای خود را از اقدام‌ها و تغییرات به‌موقع و شجاعانه سرشار سازند. ما نیز مانند سایر کشورها، جهت رسیدن به آینده مطلوب، هزینه‌های تغییر را خواهیم پرداخت حتی اگر بخواهیم این تغییرات را از ادامه برنامه‌های قبلی پی بگیریم.
در ادامه نشست سید سروش قاضی‌نوری، رییس موسسه تحقیقات سیاست علمی کشور به عنوان سخنران دوم نشست ضمن اشاره به فرمایشات مقام معظم رهبری در خصوص اهمیت برنامه‌های چشم‌انداز گفت: جهت‌گیری‌های برنامه‌ای و کاری دولت را با شاخص سند چشم‌انداز بسنجید. این سند چشم‌انداز چیز مهمی است. آن را دست‌کم نباید گرفت. شاید بتوان گفت بعد از قانون اساسی ما هیچ سندی را در کشور به این اهمیت نداریم. سند چشم‌انداز یک نگاه کلان و بلندمدت است. در این سند چشم‌انداز آینده‌ای برای ملت ایران در نظر گرفته شده که این آینده لازم و شایسته است. اگر به آن آینده نرسیم عقب می‌مانیم، آن‌وقت باید بدانیم که همینطور که ما داریم به سمت آن هدف حرکت می‌کنیم اطراف ما هم همه ثابت نیستند، آنها هم دارند حرکت می‌کنند باید سرعت و زمان‌بندی‌های برنامه‌ها را تنظیم کنیم؛ طوری این سرعت را تنظیم کنیم که بتوانیم واقعا به هدف چشم‌انداز برسیم.
وی در ادامه در بیان چیستی سند چشم‌انداز گفت: اولا چشم‌انداز از جنس یک تصویر ذهنی است و با استراتژی متفاوت است. این تصویر یک تصویر از آینده ماست و این «ما» باید تعریف مشخص داشته باشد و باید قبل از تدوین هر چشم‌اندازی ابتدا به یک تعریف مشخص از «ما» برسیم.
رییس موسسه تحقیقات سیاست علمی کشور ادامه داد: در قدم بعدی باید اشاره کرد، تصویری که ما از آینده تدوین می‌کنیم باید یک تصویر مشترک باشد و این تصویر باید یک تصویر مشترک بلند‌مدت باشد یعنی یک‌سری بلندپروازی‌هایی باید در این تصویر وجود داشته باشد. این بلندپروازی‌ها باعث ایجاد انگیزه و فعال شدن برای رسیدن به هدف مشترک یا همان تصویر مشترک شود. این تصاویر مشترک یکی از مهم‌ترین ارکان سازنده در آینده است.
سید‌سروش قاضی‌نوری در ادامه در ارائه تصویر کلی کاربست مفاهیم حوزه مطالعات آینده در تدوین سند چشم‌انداز به هفت گام اساسی از قبیل گام اول؛ تعریف هدف و محدوده چشم‌انداز، گام دوم؛ مشارکت حداکثری ذی‌نفعان، گام سوم؛ ارزیابی وضعیت کنونی، گام چهارم؛ تعیین اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت، گام پنجم؛ توسعه اولویت‌های راهبردی و تدوین برنامه، گام ششم؛ بازتاب و بازخورد و گام هفتم تایید سند چشم‌انداز نهایی اشاره کرد.
در ادامه نشست علی آقامحمدی، رییس گروه اقتصادی دفتر مقام معظم رهبری و عضو حقیقی مجمع تشخیص مصلحت نظام به عنوان مدیر علمی نشست ضمن اشاره به اهمیت تدوین سند چشم‌انداز گفت: نکاتی که امروزه بحث می‌شود نکات بسیار مهمی است چراکه بحث تدوین سند چشم‌انداز به معنی تدوین آینده برای مردم کشور است.
علی آقامحمدی افزود: نکته مهم در تدوین سند چشم‌انداز ایجاد یک «مای» مشترک برای آینده است. این «مای» مشترک ابتدا باید در میان نخبگان و رهبران کشور صورت گیرد و در ادامه عموم مردم نیز به این مای مشترک برسند. برای رسیدن به این «مای» مشترک در میان نخبگان، رهبران و مردم می‌توان از ابزارهایی چون استفاده از نخبگان داخلی و بیرونی، تطبیق و مقایسه سند چشم‌انداز با چشم‌انداز سایر کشورها، ایجاد همسویی رسانه و افکار عمومی و ایجاد امکان استفاده از همراهی همه ذی‌نفعان آینده ایران در تدوین سند چشم‌انداز بهره‌مند شد. در ادامه کارشناسان و صاحب‌نظران حاضر در نشست به بیان نقطه‌نظرات و طرح سوالات خود پرداختند.