بن‌بست گازی

«جهان‌صنعت»- پس از سقوط بشار اسد، گمانه‌زنی‌ها درباره آینده این کشور به‌خصوص در حوزه انرژی‌، مذاکرات پیدا و پنهان حاکمان جدید سوریه و معادلات منطقه‌ای این کشور با همسایه‌هایش، شرایط پیچیده‌ای را رقم زده که بنابه گفته تحلیلگران برای ایران که بیش از دو دهه سیاست نزدیکی با حکومت پیشین این کشور را داشته، این معادلات بسیار مهم و استراتژیک است، از این جهت که انرژی به‌عنوان مهم‌ترین کالای صادراتی ایران می‌تواند در معادلات جدید منطقه‌ای از بازارهای هدف دورتر شود.
ایران از سه دهه گذشته برنامه صادرات گاز به اروپا را دنبال کرده است. سیاستی که اگرچه برمبنای نیاز اروپا از یک‌سو و داشتن منابع سرشار گازی ایران، برای دو طرف اقتصادی است، با این حال به دلیل تنش‌های منطقه‌ای در مسیر انتقال همواره با موانع بسیاری روبه‌رو شده است. از یک‌سو روسیه به‌عنوان رقیب سرسخت ایران در صادرات گاز، مانع از دستیابی ایران به بازار اروپا شده و از سوی دیگر رقابت‌های منطقه‌ای و ریسک‌های ژئوپلیتیکی سد راه بوده است.
در میان کشورهایی که تلاش می‌کنند به اروپا گاز صادرکنند فقط روسیه نیست که رقیب ایران است؛ قطر و قزاقستان هم تلاش کرده‌اند با احداث خط لوله به این بازار دست پیدا کنند. حتی ترکیه که گازی برای صادرات ندارد هم در این رقابت نقش‌آفرینی می‌کند که نمونه بارز آن تغییر حکومت در سوریه است. ترکیه که به‌نظر می‌رسد بیشترین منفعت را در حکومت جدید سوریه خواهد داشت، این روزها تلاش بی‌شماری به‌کار گرفته تا جای پای خود را هم در اقتصاد و هم در بخش‌های امنیتی سوریه محکم کند.
بایراکتار، وزیر انرژی ترکیه، به‌تازگی گفته است که با بهبود وضعیت امنیتی در سوریه، خط ‌لوله گاز از قطر به ترکیه و اروپا نیز دور از دسترس نخواهد بود. این اظهارنظر آشکارترین سیاست خارجی ترکیه برای دور زدن ایران است. ترکیه در حالی می‌خواهد میدان‌دار طرح انتقال گاز قطر از مسیر عراق به اروپا باشد که سال آینده قرارداد 25‌ساله این کشور برای خرید گاز از ایران هم به پایان خواهد رسید.
استراتژی 4دریا
طرح احداث این خط لوله را قطر در سال ۲۰۰۹ به‌طور جدی پیشنهاد کرد، اما بشار اسد با محلق شدن سوریه به اجرای این پروژه ۱۰‌میلیارد دلاری مخالفت کرد. همزمان، سوریه در سال ۲۰۰۹ اعلام کرد که قصد دارد «استراتژی چهار دریا» را به عنوان طرحی ملی به اجرا بگذارد که هدف از آن بدل کردن این کشور به یک مرکز ترانزیت گاز و نفت بین خلیج‌فارس، دریای سیاه، قفقاز و مدیترانه بود. این استراتژی بر خط لوله گاز عرب(AGP) متکی بود که ساخت آن در سال ۲۰۰۳ آغاز شد و قرار بود مصر را به ترکیه وصل کند. با این حال، آغاز درگیری‌های سوریه در سال ۲۰۱۱ اجرای این استراتژی را مختل کرد. سقوط رژیم ۶۱ساله سوریه بحث‌ها در مورد پروژه راهبردی خط لوله گاز طبیعی قطر را که براساس برخی ادعاها در سال ۲۰۰۹ توسط بشار اسد رد و از آن زمان از دستور کار خروج شد، دوباره مطرح کرده است. در سال ۲۰۰۹، شیخ حمد بن‌خلیفه‌آل‌ثانی، حاکم سابق قطر، گفته است که کشورش مشتاق است که یک خط لوله گاز از قطر به ترکیه داشته باشد.
خط لوله ۱۰‌میلیارد دلاری قطر- ترکیه به طول ۱۵۰۰ کیلومتر (۹۳۲ مایلی) که در سال ۲۰۰۹ توسط قطر پیشنهاد شد، برای انتقال گاز از میدان وسیع پارس‌جنوبی/‏‏گنبدشمالی قطر به اروپا از طریق پایانه‌های توزیع عربستان سعودی، اردن، سوریه و ترکیه طراحی شد. مقصد پیشنهادی خط لوله قطر، ترکیه بوده که این خط لوله به خط لوله انتقال گاز آذربایجان متصل و امکان انتقال گاز طبیعی به بازارهای اروپایی را فراهم می‌کند.
پیشنهاد خط لوله قطر- ترکیه با هدف تحویل گاز طبیعی از میدان میعانات گازی پارس‌جنوبی/‏‏گنبدشمالی مشترک بین ایران- قطر به ترکیه می‌تواند با خط لوله ناباکو وصل شود تا مشتریان اروپایی را تامین کند. یکی از مسیرهای پیشنهادی به ترکیه از طریق عربستان سعودی، اردن و سوریه و دیگری از عربستان، کویت و عراق عبور می‌کند.
چطور از رقابت منطقه‌ای انرژی دور ماندیم؟
محمود خاقانی، کارشناس بین‌الملل انرژی در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» می‌گوید: دو عامل باعث شد که ایران از رقابت‌های منطقه‌ای انرژی کنار گذاشته شود؛ ناتو و ترکیه و گروه‌هایی در داخل کشور که با این سیاست‌ها همراهی کردند. خاقانی با اشاره به اینکه ترکیه در بین کشورهای عضو ناتو دارای بزرگ‌ترین ارتش است، اظهار داشت: مهم‌ترین سیاست ناتو این است که نفت و گاز آسیای مرکزی و قفقاز از مسیر روسیه یا ایران بگذرد. چنین سیاستی باعث شد که رقابتی بین ایران و ترکیه در این رابطه شکل بگیرد. در دوره ریاست‌جمهوری مرحوم‌ هاشمی‌رفسنجانی ایران یک دیپلماسی انرژی تعریف کرد که در چارچوب این استراتژی طرح انرژی برای صلح را مطرح کردیم که به ارمنستان گاز دادیم و به ازای آن برق می‌گرفتیم. به جمهوری آذربایجان و نخجوان گاز می‌دادیم. با ترکمنستان هم معاوضه نفت و گاز داشتیم. در چنین شرایطی رقابت با ایران، رقابت سختی بود، به این دلیل که تمام مطالعات اقتصادی با شرکت‌های بین‌الملل انجام شده بود.
وی افزود: این رقابت تا دولت اوباما ادامه داشت تا اینکه آمریکایی‌ها یک‌سری پروژه را در قفقاز، آسیای مرکزی و دریای خزر به‌عنوان پروژه‌های راهبردی تعریف کردند. مثل احداث خط لوله صادرات نفت‌خام باکو، تفلیس و بندر جیحان در شرق مدیترانه. آنها گفتند این پروژه‌ها اگرچه اقتصادی نیست اما راهبردی است که ایران را دور بزند.در همان زمان در شورای امنیت ملی که دبیر آن حسن روحانی بود، موضوعاتی برای رقابت در این شرایط به‌عنوان پروژه‌های راهبردی مطرح شد تا مسیر ایران همچنان اقتصادی باقی بماند.
او با یادآوری تصمیم‌هایی که در سال 1376 توسط شورای عالی امنیت ملی تصویب شد، گفت: این پروژه‌ها که راهبردی رقابتی بودند با هدف ‌هاب منطقه‌ای شدن ایران تعریف شدند. این مسیر خوب پیش می‌رفت تا دولت نهم و دهم سرکار آمد. زمانی که مسعود میرکاظمی وزیر نفت شد، ایشان در ظرف یک هفته، 250‌نفر از مدیران دلسوز، صاحب تجربه و با تحصیلات عالی در صنعت نفت و انرِژی را از کار برکنار کرد. پس از آن ظرف یک شب تمام طرح‌های سوآپ نفت خام را تعطیل کرد. این تصمیم‌ها منجر به خسارت‌های بسیاری بابت عدم اجرای قراردادها برای ایران شد. خاقانی با بیان اینکه ناتو به فرماندهی آمریکا و اجرای ترکیه، ایران را دور زدند، گفت: در این میان روسیه هم همراهی کرد زیرا این کشور در حوزه گاز با ایران رقیب بود. در نتیجه ترکیه تبدیل به ‌هاب منطقه شد. روسیه می‌خواست برق خود را از مسیر ترکیه به سوریه صادر کند. پس از آن طرح خط لوله گاز عرب مطرح شد. البته این طرح در ابتدا مربوط به قطر نبود. قرار بود گازی که در آبهای عمیق خاورمیانه کشف شده از طریق خط لوله‌ای که از مسیر مصر و رژیم اشغالگر فلسطین می‌گذشت به سوریه، اسرائیل و سپس به اروپا صادر کنند. او با تاکید بر اینکه این طرح‌ها همواره وجود داشت اما چندان جدی نبود، یادآور شد: زیرا اروپا به راحتی گاز روسیه را دریافت می‌کرد. دو خط لوله از روسیه به سمت اروپا در حال احداث بود. البته همه طرح‌ها این بود که ایران حذف شود، با این حال ایران تلاش می‌کرد که در این نقشه انرژی قرار بگیرد.
این کارشناس بین‌الملل انرژی با بیان اینکه خط لوله گاز قطر از مسیر عراق به اروپا یک طرح تکمیلی بود، گفت: چون استخراج گاز از دریای مدیترانه گران تمام می‌شد، بنابراین خط لوله گاز قطر از این زمان مطرح شد. پس از آنکه خانم کلینتون گفت که داعش را به‌وجود آوردیم و بخش‌هایی مثل سوریه و موصل را تصرف کرده بود، ترکیه فرصت را مناسب دید که طرح انتقال گاز از مدیترانه و قطر را از مسیر ترکیه دنبال کند. در این 15‌سالی که ایران سعی می‌کرد با کمک روسیه جای پایی در سوریه محکم کند و رقابتی با اسرائیل و ترکیه داشته باشد، ترکیه بیکار ننشسته بود. این کشور با کمک آمریکا و ناتو در حال کار بر روی گروه‌های مخالف اسد بود. درواقع نسل‌کشی که در فلسطین و لبنان با آن شدت انجام شد، ماحصل توافقی بود که بین اردغان و نتانیاهو و ناتو صورت گرفت.
خاقانی با تاکید براینکه در این میان نقش روسیه هم حائز اهمیت است که در توافق با ترکیه، اسرائیل و ناتو به معامله‌ای بر سر اوکراین و سوریه انجام دادند، خاطرنشان کرد: اظهاراتی که اخیرا مقامات ترکیه درباره ایران می‌کنند، ناشی از این معامله است. بنابراین در شرایط جدید بررسی کنیم که چه راهبردی را باید مدنظر قرار دهیم.
ضربه کاسبان تحریم به ‌هاب منطقه‌ای شدن ایران
این کارشناس بین‌الملل انرژی دومین گروهی که باعث از دست رفتن ‌هاب منطقه‌ای شدن ایران در انرژی شدند را عوامل داخلی این سیاست عنوان کرد و گفت: متاسفانه در ایران گروه‌هایی داریم که تحت‌عنوان کاسبان تحریم شناخته می‌شوند. آنها با نفوذی که در گروه‌های قدرت دارند، باعث تصویب قانون راهبردی در مجلس شدند که خروج از ان‌پی‌تی را توصیه می‌کند.خاقانی با یادآوری این نکته که نیروهای قدرتمند با نفوذ اجازه ندادند سوآپ بین ایران و ترکمنستان انجام شود، اظهار داشت: آنها در همه دولت‌ها حضور فعال داشتند. حتی در دولت سیزدهم هم چوب لای چرخ آن دولت گذاشتند و نگذاشتند برجام احیا شود. کاسبان تحریم همه جا هستند. رد پای آنها را می‌توان در قاچاق سوخت دنبال کرد. آنها مثل یک رشته زنجیر به هم وصل هستند. همان کسانی که در داخل کشور قاچاق می‌کنند‌، کمک کردند که در تجارت گاز مسیر ایران دور زده شود. او همچنین گفت: توجه داشته باشید که درجریان حوادث سوریه‌، چین سکوت کرد. روسیه هم معامله کرد. از داخل نفوذی‌ها و از خارج متحدان به ما از پشت خنجر زدند. سیاست‌های مقام معظم رهبری در منطقه سیاست‌های درستی بود اما به آن عمل نشد.
او با بیان اینکه باید در شرایط جدید خود را پیدا کنیم، خاظرنشان کرد: به‌نظر من سفر پزشکیان در اجلاس D8 سفر درستی بود. نمی شود با همه درگیر شد، در شرایط کنونی باید با تدبیر و برنامه وارد کارزار شد. باید به رهنمودهای مقام معظم رهبری توجه کرد تا کشتی طوفان‌زده را به ساحل آرامش رساند.