بدون گاز توسعه صنعت پتروشیمی بی‌معناست

هستی عبادی- افزایش ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی هم قرار است به ۱۳۰ میلیون تن برنامه هفتم برسد و هم دولت وعده داده که ظرف ۱۲ سال آینده ظرفیت تولید پتروشیمی‌ها به ۱۸۶ میلیون تن برسد؛ حساب و کتاب تناژ هم ظاهرا براساس تعداد طرح‌هایی است که در دست اجراست که مجموع ظرفیت تولید را به این میزان افزایش خواهد داد.
صنعت پتروشیمی یکی از ارزآورترین صنایع ایران است؛ صنعتی که در غیاب تحریم‌های نفتی توانست گره‌گشای مشکلات ارزی کشور در سال‌های اخیر باشد.
شکل‌گیری صنعت پتروشیمی ایران به دهه ۱۳۳۰ شمسی بازمی‌گردد، این صنعت ۷۲ساله در حال حاضر با ۹۳ میلیون تن ظرفیت نصب‌شده، سالانه بیش از ۵۰ میلیارد دلار برای کشور ارزآوری داشته است. هرچند توسعه این صنعت به خصوص صنایع مادر مخالفانی دارد که می‌گویند این صنعت خام‌فروشی می‌کند، با وجود این ارزش‌افزوده این صنعت برای کشور جایگاه ویژه‌ای دارد.
در حال حاضر ۵۱ مجتمع پتروشیمی در کشور در حال فعالیت هستند. گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد ۱۷۰۶ درصد کل خوراک پتروشیمی‌ها از گاز طبیعی به عنوان خوراک و ۷/۲۳ درصد گاز طبیعی به عنوان سوخت استفاده می‌کنند که نشان‌دهنده اهمیت گاز در صنعت پتروشیمی دارد.
ناترازی و کمبود گاز در کشور طی سال‌های گذشته به دلیل عدم تامین سرمایه و تجهیزات کافی برای توسعه میادین گازی باعث بروز چالش‌های بسیاری هم برای صنعت گاز و هم پتروشیمی‌ها در کشور شده است. به دنبال افزایش مصرف گاز در کشور و عدم رعایت قوانین و مقررات مربوط به بهینه‌سازی مصرف انرژی در حوزه‌های مختلف، از ساخت‌و‌ساز گرفته تا راندمان نیروگاه‌ها و برخی صنایع، کمبود گاز در فصل زمستان در سال‌های اخیر مساله‌ساز شده است، به طوری که سال گذشته گاز صنایع پتروشیمی در روزهای اوج مصرف قطع شد تا گاز خانگی برقرار باشد.
براساس گزارش‌ها، متوسط مصرف روزانه گاز بیش از ۷۵۰ میلیون مترمکعب است که از این میزان ۴/۴۶ درصد آن سهم بخش‌های خانگی و تجاری و صنایع کوچک است و ۲۵ درصد نیز سهم نیروگاه‌هاست. در واقع برخلاف آنچه تصور می‌شود نزدیک به سه‌چهارم گاز کشور صرف بخش‌های خانگی و تجاری و صنایع کوچک و نیروگاه‌ها می‌شود و سهم صنایع عمده کمتر از ۱۸ درصد است که نیمی از این میزان، یعنی ۷/۸ درصد سهم صنعت پتروشیمی است. مجموع گازی که به عنوان خوراک و سوخت در اختیار صنعت پتروشیمی قرار می‌گیرد، ۷/۸ درصد مصرف روزانه کشور معادل روزانه ۵/۶۲ میلیون مترمکعب است که از این میزان ۴۳ درصد به عنوان خوراک و ۵۷ درصد به عنوان سوخت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
زمستان ناترازی و زیان
پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که امسال هم میزان ناترازی گاز به حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعب خواهد رسید. این به آن معناست که برای سومین سال پیاپی امکان قطع گاز صنایع و پتروشیمی‌ها در زمان اوج مصرف محتمل است؛ موضوعی که باعث زیان‌های بسیاری برای بخش صنعت خواهد شد. با وجود این مقامات وزارت نفت همواره وعده می‌دهند که قرار است ظرفیت تولید پتروشیمی‌ها افزایش یابد، این در شرایطی است که گاز به عنوان مهم‌ترین عامل و خوراک اصلی پتروشیمی‌ها در کشور دچار کمبود است. در چنین شرایطی این سوال پیش می‌آید که چرا به جای تلاش برای توسعه میادین گازی، هدف‌گذاری روی توسعه صنایع پتروشیمی است؟
مرتضی بهروزی‌فر کارشناس انرژی با اشاره به هدف‌گذاری افزایش ظرفیت صنعت پتروشیمی در برنامه هفتم در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» گفت: چند مساله در این باره مطرح است؛ اولا باتوجه به تفسیری که در این چند سال گذشته از اصل ۴۴ شده، دولت و وزارت نفت امکان سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی را نخواهند داشت. به همین دلیل مدیرعامل شرکت صنایع پتروشیمی فقط می‌تواند guide line معرفی یا شرایط را برای سرمایه‌گذاری فراهم کند. وگرنه دیگر مثل قدیم نیست که وزارت نفت با برنامه‌ریزی بتواند هرکاری را انجام دهد.
وی افزود: مورد دوم نیز بحث ناترازی در بخش گاز کشور است و همچنین شرایطی که امروزه صنعت پتروشیمی با آن روبه‌رو است باعث شده عملا امکان توسعه بیشتر صنعت پتروشیمی وجود نداشته باشد؛ البته اگر بخواهد این توسعه در لایه‌ها و حلقه‌های اول ایجاد شود.
این کارشناس انرژی تاکید کرد: شما امکان تامین گاز و نفت ندارید و عملا امکان توسعه حلقه‌های اول وجود ندارد. ولی اینکه بخواهیم صنعت پتروشیمی را به سرمایه‌گذاری در لایه‌های پایین‌تر تشویق کنیم تا توسعه پیدا کند هم ارزش‌افزوده بالاتری دارد، هم اشتغال بیشتری ایجاد خواهد کرد و همچنین به نفع کشور خواهد بود.
بهروزی‌فر یادآور شد: کشور ما با این حجم بالای تولیدات پتروشیمی، واردکننده محصولات نهایی پتروشیمی است؛ به چه دلیل؟ چون ما فقط در حلقه‌های اول گیر کرده‌ایم و کالای خام پتروشیمی تولید و صادر می‌کنیم که نه‌تنها ارزش‌افزوده چندانی ندارد، بلکه در برخی برآورد‌ها هم اگر گاز را صادر کنیم ارزش‌افزوده بیشتری برای کشور خواهد داشت تا زمانی که گاز را به صنعت پتروشیمی وارد و بعد از تبدیل به متانول صادر کنیم.
او گفت: اگر من جای دولت باشم توسعه صنعت پتروشیمی را در حلقه‌های اول ممنوع و ملزم می‌کنم که اگر شرکت‌ها قصد توسعه دارند حتما در حلقه‌های پایین‌تر و به سمت تولید کالاهای نهایی‌تر سرمایه‌گذاری کنند.
تعادل در سرمایه‌گذاری و طرح‌های توسعه‌ای
بهمن صالحی عضو هیات‌مدیره فدراسیون صادرات انرژی و صنایع وابسته نیز در این خصوص به «جهان‌صنعت» گفت: وضعیت بنگاهداری پتروشیمی‌ها در زنجیره ارزش به گونه‌ای تعریف نشده که بخواهند در توسعه برداشت گاز یعنی خوراکی که در زنجیره تولید فرآورده‌های پتروشیمی باید دریافت کنند تا تولید را انجام دهند، سرمایه‌گذاری کنند. در واقع این صنعت چنین ماموریتی ندارد؛ منتها اینکه به طور مثال اول چاه را بکنند، بعد منا را بدزدند تصمیم اشتباهی نیست.
وی افزود: اینکه در ابتدا ورودی‌های زنجیره را اصلاح و کامل کنیم، اقدام درستی است. البته مدیرعامل شرکت صنایع پتروشیمی نیز حتما این مسائل را در نظر دارد، ولی به هر ترتیب بیشتر نظرات مدیران ارشد در دولت درباره برنامه‌هاست که امیدوارم در این برنامه‌ها این زنجیره را کامل دیده باشند.
صالحی یادآور شد: وقتی از این برنامه‌ها صحبت می‌کنند حتما اساس آنها نگاهی جامع به همه برنامه‌هاست که حالا در این برنامه پیش‌بینی شده به عدد ۱۳۰ میلیون تن تولید و توسعه برسیم.
او با بیان اینکه شرکت‌های پتروشیمی بخواهند در این موضوع سرمایه‌گذاری کنند، چه از نظر کیفی و ارتقای محصول و حوزه وظیفه خودشان و چه از نظر زنجیره تولید، باید کار تحقیقاتی کنند، گفت: این هدف‌گذاری باعث می‌شود از تکنولوژی و بازار عقب نمانند؛ این پدیده‌ای است که باید پاسخگو باشند که آیا توانش را دارند یا نه.
او افزود: برقرار کردن یک تعادل بین بخش سرمایه‌گذاری توسعه‌ای و تولید خوراک به طوری که به طور مثال ۵۰ درصد آن صرف توسعه برداشت گاز شود و ۵۰ درصد برای توسعه صنعت صرف شود، یک اقدام خردمندانه و مدیریتی است.
صالحی در پاسخ به این سوال که «با توجه به شرایط فعلی کشور و صنعت پتروشیمی، آیا چنین افزایش ظرفیتی توجیه اقتصادی دارد؟» گفت: از آنجا که پتروشیمی اقسام و اقلام متعددی در تولیدات بازار دارد، بخشی‌هایی در آن وجود دارد که واقعا ارزش اقتصادی دارد. اصل موضوع که بخواهیم ما ارزش‌افزوده را زیاد کنیم و خام‌فروشی نکنیم و فرآورده‌هایمان را تبدیل به محصولات بهتری کنیم، به طور کلی مساله خوبی است.
او تاکید کرد: ولی اینکه کدام فرآورده‌های پتروشیمی اولویت دارد که بخواهیم از توجیه اقتصادی آن حرف بزنیم، به نوع توسعه پتروشیمی بستگی دارد. در مجموع توسعه پتروشیمی و آرزوی تولید چنین عددی لزوما اشتباه نیست؛ در نظر داشته باشیم که همین عددی که گفته شده، نسبت به تولیدکنندگان رقبا منطقه ما عدد قابل توجهی نیست و خیلی هم عقب هستیم.