ایران گرفتار دام درآمد سطح پایین

حمیده محرمی*- دام درآمد متوسط وضعیتی است که یک کشور به سطح متوسطی از درآمد دست یافته ولی پتانسیل رشد اولیه که مبتنی بر استفاده از منابع موجود بوده به پایان رسیده است و عملکرد بخش‌های اقتصادی دیگر قادر نیست که درآمد سرانه را به سطح بالاتری افزایش دهد
(Tomasz Mickiewicz, 2023).
نوآوری یکی از عوامل بسیار مهم و موثر در استمرار رشد و توسعه یک جامعه است. اگر نوآوری و خلاقیت به نحو موفقیت‌آمیزی تداوم نداشته باشد، کشور به جای ورود به سطح کشورهایی با درآمد بالا، با کاهش سرعت رشد مواجه خواهد شد. این وضعیت موجب می‌شود که شکاف بین کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه‌یافته ثابت باقی بماند یا حتی در طول زمان تعمیق شود.
ویژگی‌های ‌ سیاسی، اجتماعی و نهادی بسیار مهم و سرنوشت‌ساز هستند. تاریخ نشان می‌دهد که کشورهای مختلف گاه به دلیل تفاوت در تصمیمات سیاسی و اجتماعی دو مسیر مجزا را در تحولات اقتصادی طی کرده‌اند.
تغییرات تولید ناخالص سرانه کشورها نشانه‌ای از تفاوت در تصمیمات کشورهای در حال توسعه است. اکثر کشورهای فقیر در دوره‌هایی رشد نسبتا سریعی را تجربه می‌کنند ولی زمانی که به سطح درآمد متوسط می‌رسند کاهش رشد اقتصادی اتفاق می‌افتد. به طور مثال می‌توان از مکزیک و برخی از کشورهای آمریکای لاتین را نام برد. این درحالی است که 70 سال گذشته کره‌جنوبی و تایوان جزو فقیرترین کشورهای جهان محسوب می‌شدند اما امروزه جزو پیشرفته‌ترین کشورهای جهان هستند.
بررسی وضعیت ایران و مقایسه آن با چند کشور آسیایی
ایران طی سال‌های 1979-1974 سطح درآمد متوسط بالاتری نسبت به میانگین جهانی داشته است. در سال‌های 1986-1982 نیز با وجود جنگ تحمیلی، درآمد سرانه کشور بالاتر از سطح میانگین جهانی بوده است اما پس از سال 1986 درآمد سرانه روند نزولی به خود گرفته و طی سال‌های 1993-1991 به شدت کاهش یافته است (نمودار 1).
علت کاهش شدید درآمد سرانه ‌ ایران در دهه 1990 کاهش قیمت جهانی نفت و کاهش درآمدهای ارزی بوده که همراه با افزایش بدهی‌های خارجی کشور به کاهش میزان واردات و تولید در کشور منجر شده است. پس از سال 2010 با تشدید تحریم‌های بین‌المللی، میزان درآمد سرانه کشور مجددا روند نزولی در پیش گرفته است. وقایع فوق نشان از وابستگی شدید اقتصاد کشور به درآمدهای نفتی دارد.
هر چند درآمد سرانه ترکیه طی یک دهه گذشته فراز و نشیب‌های بسیاری داشته‌ ولی پس از کاهش در اوایل سال‌های دهه 2000 پیشرفت قابل‌توجهی را در سال‌های پایانی این دهه تجربه کرده است. از جمله دلایل رشد چشمگیر ترکیه را می‌توان ثبات و امنیت و ایجاد فرصت‌های کسب‌و‌کار برای بخش‌خصوصی، جذب گردشگران خارجی، تلاش برای کسب اعتبار بین‌المللی و تشویق نوآوری و خلاقیت اشاره کرد. درآمد سرانه ترکیه پس از سال 1990 همواره بالاتر از ایران بوده است. درمجموع در بررسی وضعیت این دو کشور و مقایسه آن با میانگین جهانی می‌توان گفت ترکیه به میانگین جهانی نزدیک شده است اما جزو کشورهایی است که در دام درآمد سطح متوسط گرفتار شده و در سال‌های اخیر دوباره به پایین میانگین جهانی بازگشته است (نمودار 2). درآمد سرانه پاکستان همواره پایین‌تر از میانگین جهانی بوده و طی هیچ دوره‌ای نیز از ایران بالاتر نبوده است. پاکستان گرفتار دام درآمد سطح پایین است. مشکلات داخلی و وجود گروهک‌های تروریستی در این کشور از عوامل مهم وضعیت نامطلوب اقتصاد این کشور است. در مقابل کره‌جنوبی کشوری است که از دام درآمد متوسط خارج شده است. این کشور بعد از دهه 1990 همواره درآمدی بالاتر میانگین جهانی داشته است. صادرات‌های تک کره‌جنوبی بسیار فراتر از میانگین جهانی است و روند صعودی مشهودی نیز دارد. نمودار 3 نشان می‌دهد که کره‌جنوبی سهم بسزایی در نوآوری، خلاقیت و صادرات مبتنی بر تکنولوژی بالا دارد که همواره بالاتر از میانگین جهانی بوده است. صادرات فناوری پیشرفته کره‌جنوبی نیز در دوره 2022-2008 افزایش یافته و به بیش از 5/98میلیارد دلار آمریکا در سال 2022 رسیده است. سهم صادرات‌ هایتک از کل صادرات کره برابر 9/16درصد بوده است. این توانایی بر میزان درآمد این کشور هم تاثیر مثبت گذاشته است. به همین جهت کره‌جنوبی جزو کشورهایی با درآمدی بسیار فراتر از میانگین جهانی است.
در مقابل کل صادرات ‌هایتک ایران در سال‌های 2021-2011 (دوران تشدید تحریم‌ها) نزولی بوده و در سال 2021 به رقم 96‌میلیون دلار رسیده است. سهم صادرات‌ هایتک از کل صادرات ایران کمتر از نیم درصد بوده است. اگرچه صادرات فناوری پیشرفته پاکستان نیز بسیار محدود بوده و در سال‌های اخیر به طور قابل توجهی نوسان داشته ، اما در دوره 2022-2008 افزایش یافته و به 329میلیون دلار در سال 2022 رسیده است. سهم صادرات‌ هایتک پاکستان از کل صادرات برابر 4/1درصد بوده است.
صادرات محصولات تولیدی با فناوری پیشرفته در ترکیه نیز در سال‌های اخیر نوسان قابل‌توجهی داشته است اما در دوره 2022-2008 روندی صعودی یافته و به 6814 میلیون دلار آمریکا در سال 2022 رسیده است. سهم صادرات‌ هایتک ترکیه از کل صادرات برابر
6/3 درصد بوده است.
به نقل از اتاق ایران آنلاین در سال 1402 در نیمه اول این سال میانگین ارزش صادراتی هر تن محصول اولیه 425 دلار و محصول مبتنی بر منابع 208‌دلار بوده است. در همین مدت زمان، هر تن کالای صادراتی با فناوری سطح متوسط 460‌دلار و فناوری پایین به‌طور متوسط 821‌دلار قیمت داشته است. این در حالی است که در همین دوره زمانی هر تن کالای صادراتی با فناوری سطح بالا به‌طور میانگین بیش از 10‌هزار دلار قیمت داشته است.
چرا ایران در دستیابی و نهادینه کردن High tech موفق عمل نکرده است‌؟
یکی از علل موثر سهم پایین هزینه‌های تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی کشور است. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته بودجه قابل توجهی در بخش تحقیق و توسعه اختصاص یافته است. به نقل از ایسنا (1402) در مورد هزینه‌های تحقیق و توسعه در سال 2022، سهم تحقیق و توسعه ایالات متحده آمریکا از تولید ناخالص داخلی 07/3‌درصد و سهم ایران 85/0درصد بوده است و ایران در جایگاه 29 جهان قرار گرفته است. آمارها حاکی از آن است که در سال 2021 نیز، میانگین شدت تحقیق و توسعه جهان، بیش از 3/4 برابر شدت تحقیق و توسعه ایران بوده است ( نمودار 4). به علاوه بر کیفیت پژوهش‌های انجام شده در مراکز تحقیقاتی نظارت مناسبی وجود ندارد. به گزارش رصدخانه مهاجرت با توجه به داده‌های کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل در سال2022 تعداد کل پناهندگان جهان 4/29‌میلیون نفر بوده است که 122‌هزار نفر از این تعداد را ایرانیان تشکیل می‌دهند. همچنین تعداد درخواست‌های جدید ارسال شده در این سال برابر 1/1‌میلیون نفر بوده که 6/29‌هزار نفر آنان را ایرانیان تشکیل می‌دهند. ایران در چهار دهه گذشته، با وجود بهره‌گیری از منابع سرشار داخلی و تکیه بر درآمد نفتی رشد محدودی را تجربه کرده است؛ از این‌رو لازم است کشور برای تحقق رشد بالا و استمرار آن بر خلاقیت، نوآوری و صادرات کالاهای پیشرفته متمرکز شود، در این راستا باید در جهت ایجاد ثبات و بهبود فضای کسب‌و‌کار، تقویت نهادهایی که به جای تمرکز و وابستگی به درآمد نفتی و صادرات مواد خام به بحث نوآوری، خلاقیت‌، اقتصاد رقابتی، همکاری هرچه بیشتر بخش‌خصوصی و دولتی، استراتژی مشخص در تولید محصولات با فناوری بالا، ارتباط تنگاتنگ میان صنعت و دانشگاه‌ و تخصیص بیشتر بودجه به پژوهش تلاش کرد.
*دانشجوی دکترای اقتصاد