اقدامات تبلیغی راه مقابله با حفاری غیر‌مجاز نیست

نادر نینوایی- حفاری‌های غیرمجاز در محوطه‌های تاریخی کشور در سال‌های گذشته همواره یکی از جدی‌ترین تهدیداتی بوده که عرصه میراث فرهنگی کشور را با مخاطره مواجه کرده است. با رونق گرفتن شبکه‌های اجتماعی در سال‌های اخیر اما عده‌ای با سوار شدن بر موج نا‌آگاهی و منفعت‌طلبی عده‌ای، اقدام به تبلیغ برای گنج‌یابی کرده و دوره‌های به اصطلاح آموزشی یا تورهای دفینه‌یابی برگزار می‌کنند. این افراد شیاد در فضای مجازی، جمعیت‌های انبوهی را ترغیب به بیرون کشیدن آثار تاریخی از دل خاک و سرقت کردن آنها می‌کنند.
در کنار این تبلیغات، کمبود نیرو و لجستیک یگان حفاظت میراث فرهنگی، تعدد محوطه‌های تاریخی ایران و کم‌توجهی به مساله آموزش‌های مردمی موجب شده محوطه‌های تاریخی در هر گوشه کشور در معرض دستبرد قرار بگیرند.
موج تبلیغات حفاران غیرمجاز در شبکه‌های اجتماعی صدای اعتراض رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی را هم در آورده و موجب شده که او نیز کارگروهی برای مقابله با این جریان تشکیل دهد. آنطور که رییس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان به «جهان‌صنعت» گفته، مشخص نیست که چرا به جای ورود یگان حفاظت میراث فرهنگی به موضوع، پژوهشگاه میراث فرهنگی که اصولا وظیفه پژوهشی دارد به این موضوع ورود کرده است. رییس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان معتقد است اقدامات اینچنینی بیش از آنکه جنبه عملی و بازدارنده داشته باشد، بیشتر جنبه تبلیغاتی دارد و نمی‌تواند در نهایت مفید واقع شود.
حفاری‌های غیرمجاز و چالش کمبود نیرو
سیامک صحافی، رییس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان ضمن تاکید بر این نکته که حفاری غیرمجاز یک مساله و چالش ریشه‌ای در کشور است، به «جهان‌صنعت» گفت: مساله حفاری‌های غیرمجاز از سالیان قبل وجود داشته و البته در سال‌های اخیر شدت گرفته است. واقعیت این است که دولت و یگان حفاظت میراث فرهنگی کشور نیز نیرو و لجستیک لازم را ندارند و به همین سبب نمی‌توانند از محوطه‌های تاریخی متعدد کشور به شکل مطلوب و بیست‌وچهار ساعته حفاظت مطلوب داشته باشند.
وی افزود: تعدد بالای محوطه‌های باستانی و تاریخی در ایران، امکان آنکه دولت بتواند از این محوطه‌ها که غالبا در خارج از شهرها و بعضا روی کوه‌ها واقع شده‌اند محافظت کند، را گرفته است. در همین رابطه و برای حل این مشکل از سال‌ها قبل طرحی با نام «هر ایرانی یک میراث‌بان» مطرح و در سال۱۴۰۰ هم با اداره کل البرز تفاهمنامه‌ای امضا شد تا این طرح به صورت آزمایشی در این استان اجرا شود. متاسفانه اما با تغییر مدیرکل استان البرز این طرح کنار گذاشته شد. به نظرم چنانچه این طرح اجرا شود میزان حفاری‌های غیرمجاز بسیار کاهش خواهد یافت. در این طرح می‌توان از ظرفیت‌های دانشجویان، دانش‌آموزان، بسیج، اساتید، زنان خانه‌دار و تمام آحاد جامعه برای حفاظت از محوطه‌های تاریخی کشور استفاده کرد. همچنین در این طرح از شهرداران، اعضای شوراهای شهر و روستا، فرمانداری‌ها، نیروی انتظامی و سایر دستگاه‌ها و شخصیت‌های اداری نیز به شکل مطلوب بهره گرفته می‌شود.
رییس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان خاطرنشان ساخت: در این طرح هرفرد در راستای حفاظت از هویت و تاریخ شهر یا روستای خود اقدام به حفاظت و حراست از محوطه‌های تاریخی نزدیک خود می‌کند. به این ترتیب هزینه‌های دولت برای حفاظت از محوطه‌ها نیز کاهش می‌یابد. با وجود فوایدی که این طرح دارد به دلیل برخی مخالفت‌ها اما طرح مذکور روی زمین مانده است.
اهمیت آموزش عمومی و مشارکت مردمی
این فعال میراث فرهنگی در ادامه ضمن تاکید بر اهمیت آموزش عمومی و مشارکت مردمی در امر حفاظت از آثار تاریخی گفت: آنچه که مسلم است باید جلوی حفاری غیر‌مجاز را گرفت و روند کنونی باید فروکش کند و طرح‌های مردمی متکی بر آموزش عمومی و فراهم کردن زمینه برای همکاری مردم با یگان حفاظت میراث فرهنگی جهت نجات محوطه‌های تاریخی کشور ضروری است. به نظرم واجب است آموزش‌های لازم به مردم ارائه شود تا همه آحاد جامعه متوجه شوند که به چه علت حفاری غیرمجاز اقدام نامطلوبی است و علت حفاظت از محوطه‌های باستانی و اهمیت این مساله در چیست.
صحافی یادآور شد: به نظرم با توسعه آموزش‌های عمومی و آگاه کردن مردم می‌توان هم از میزان حفاری‌های غیرمجاز کاست و هم مانع وارد شدن آسیب به لایه‌های تاریخی و آثار دفن‌شده در دل زمین شد. همچنین باید جلوی مدیریت ناصحیح در مساله حفاظت از میراث فرهنگی را گرفت و به جای آنکه به دنبال استخدام نیرو برای یگان حفاظت میراث فرهنگی باشیم، باید مساله آموزش و آشنایی مردم با اهمیت حفاظت از میراث فرهنگی را به شکل جدی‌تر دیده و دنبال کنیم. در نهایت به نظرم وزیر آتی باید به طرح‌هایی که با هدف استفاده از ظرفیت‌های مردمی برای حفاظت از میراث فرهنگی ارائه شده و نیز بر لزوم ارائه آموزش‌های مردمی جهت حفاظت موثر از میراث فرهنگی به شکل جدی نگاه کند.
اقدام تامل برانگیز پژوهشگاه
به تازگی رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی از تشکیل کارگروه مبارزه با گنج‌یابی و حفاران خبر داد. وی گفت: هدف این است‌ که‌ متخصصان با همکاری انجمن علمی باستان‌شناسی و مردم راهی برای مبارزه پیدا کنند.
در نقد این اقدام، سیامک صحافی، رییس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان اظهار داشت: در ابتدا باید بگویم کلیدواژه «گنج‌یابی» باید از دایره لغات وزارت میراث فرهنگی و زیرمجموعه‌های آن خارج شود و اصولا ذکر اینکه کارگروه مبارزه با گنج‌یابی در پژوهشگاه میراث فرهنگی ایجاد شده، خود محل نقد است. اصولا مشخص هم نیست که انجام این اقدام چه ارتباطی با شرح وظایف پژوهشگاه میراث فرهنگی دارد. در واقع وقتی این صحبت‌ها از سوی رییس پژوهشگاه مطرح می‌شود، این سوال به ذهن می‌آید که وظیفه یگان حفاظت میراث فرهنگی و سیستم قضایی چیست؟ در نظر داشته باشید که وظیفه پژوهشگاه میراث فرهنگی پرداختن به امر پژوهش است و نباید به این مسائل نامرتبط ورود کند.
به‌نظرم کلید کاهش حفاری‌های غیرمجاز پرداختن به سیاست‌های اصلی وزارتخانه است و هر معاونت و هر دستگاهی در وزارتخانه باید وظایف و تکالیف خاص خودش را انجام دهد و نباید بخش‌های مختلف در مواردی که ربطی به شرح وظایف آنها ندارد، ورود کنند.
وی افزود: زمانی که واحد آموزش وزارت میراث فرهنگی منفعل است و برنامه مشخصی برای بازآموزی مدیران ندارد، شاهد چنین اتفاقاتی می‌شویم. به نظرم ورود پژوهشگاه میراث فرهنگی به مساله حفاری غیرمجاز بیش از جنبه علمی و عملی، جنبه تبلیغی دارد. چنانچه پژوهشگاه میراث فرهنگی قصد دارد با حفاری غیرمجاز مبارزه کند، چرا در خصوص اقداماتی که در برخی استان‌ها صورت گرفت، موضعی نگرفته است و چرا از سال‌ها پیش که رییس پژوهشگاه مسوولیت داشته این کارگروه ایجاد نشده و حالا در روزهای واپسین دولت این اقدام انجام می‌شود. در نهایت به نظرم مشکل اینجاست که هرکسی کار و وظیفه مربوط به خود را انجام نداده و افراد در جای خود قرار ندارند.