اقتصاد جنگی در خاورمیانه

سالار رحیمی – منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا همیشه مکانی بوده که جنگ و تعارضات یکی از مولفه‌های اصلی و دائمی آن است. در واقع اگر به ماه‌های اخیر نگاه بیندازیم، خواهیم دید که تلاش برای جنگ به‌مراتب بیشتر از تلاش برای رسیدن به صلح در این منطقه به چشم می‌خورد به همین دلیل در تمامی مواقع خرید تسلیحات نظامی یکی از اولویت‌های مهم کشورهای منطقه است.
در همین راستا به واسطه وجود اقتصاد رانتی نفت محور، معمولا این خریدهای نظامی به‌ سهولت انجام شده و چالش‌های زیادی به همراه نخواهد داشت. از سوی دیگر در میان اسامی خریداران تسلیحات، نام کشورهای حاشیه خلیج‌فارس اکثرا به چشم خورده و دولت‌های آنها بخش قابل‌توجهی از بودجه سالانه خود را به این خریدها اختصاص می‌دهند. از طرفی دیگر، اسرائیل نیز همیشه پای ثابت خرید جدیدترین تسلیحات نظامی است و بخش قابل‌توجهی از هزینه‌های خود را صرف این کار می‌کند.
اقتصاد کلان
در همین راستا، رشد اقتصادی در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا پس از ثبت رشد تولید ناخالص داخلی 2/4‌درصدی در سال 2022، به طور متوسط به 6/2‌درصد در سال 2023 کاهش یافت. در واقع با تثبیت قیمت نفت به بالای 100‌دلار که پس از جنگ روسیه و اوکراین در فوریه 2022 اتفاق افتاد و همچنین با کاهش ناگهانی قیمت در آگوست همان سال به زیر 100‌دلار در هر بشکه، عملکرد اقتصادی کشورهای منطقه کاهش پیدا کرد و توانست تا حدودی بر بودجه کشورهای موردنظر تاثیر بگذارد. به عنوان مثال درآمد قطر و امارات‌متحده عربی از نقطه سربه‌سر، بسیار پایین‌تر از میانگین 84‌دلار در هر بشکه بوده و این روند از اکتبر سال 2022 تا اکتبر سال 2023 بر همین منوال بوده است به طوری که هر دو کشور در مسیر شروع سال 2024 با مازاد بودجه مواجه بوده‌اند.
در همین راستا، کشورهای دیگر در منطقه مانند عراق، لیبی، کویت، عمان و عربستان سعودی، نقاط سربه‌سر بالاتری داشته که برای انجام برنامه‌های خود به قیمت‌های بالاتری نیاز دارند. به عنوان نمونه کویت برای سال مالی 2024-2023، کسری 22‌میلیارد دلاری را پیش‌بینی کرده است زیرا با کاهش قیمت نفت درآمدهای دولت نیز کاهش یافته و بقیه کشورها نیز در وضعیتی مشابه قرار دارند.
برای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در سال 2024 عملکرد اقتصادی نسبتا سالمی انتظار می‌رود و تورم به طور متوسط 51/3درصد و رشد تولید ناخالص داخلی 58/3‌درصد (به استثنای مصر، لبنان، ایران، فلسطین و یمن) است. این باید به دولت‌ها اجازه دهد تا برنامه‌های رشد را دنبال کنند اما با این حال و با توجه به تثبیت قیمت نفت به زیر 100‌دلار در هر بشکه، بعید به نظر می‌رسد که خریدهای دفاعی بزرگی انجام شود. با این حال، رویکردهای جدید برای تامین مالی و ظهور تامین‌کنندگان جایگزین ممکن است همچنان مجموعه‌ای از تدارکات جدید را فراهم کند.
هزینه‌های دفاعی
در سال 2023، بودجه‌های دفاعی منطقه‌ شتاب صعودی خود را حفظ کرد به طوری که بودجه‌های قابل پیگیری در مجموع به 183‌میلیارد ‌دلار رسید. به طور میانگین هزینه‌های نظامی در مجموع، 49/9‌درصد نسبت به سال قبل افزایش یافته که نشان‌دهنده بهبود وضعیت بیشتر کشورها قبل از همه‌گیری است. در واقع غالب هزینه‌‌ها در منطقه مربوط به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس است که تقریبا سه‌چهارم (22/72‌درصد) کل هزینه‌ها را شامل می‌شود و مناطق شمال آفریقا و شام فقط 30/16درصد و 49/11‌درصد از هزینه‌های کل منطقه را تشکیل می‌دهد. همچنین عربستان سعودی با بودجه 1/69‌میلیارد دلاری بزرگ‌ترین هزینه‌کننده دفاعی در منطقه باقی می‌ماند.
از طرفی دیگر با نزدیکی دیپلماتیک میان عربستان سعودی و ایران و همچنین همراه با چشم‌انداز کاهش تنش‌ها در یمن، ریاض می‌تواند هزینه‌های عملیات، تعمیر و نگهداری ارتش خود را کاهش دهد. واقع امر این است که اگر وضعیت یمن در حالت ثبات بماند، بخشی از بودجه عملیات، تعمیر و نگهداری ارتش سعودی می‌تواند به سمت دستیابی به فناوری و تجهیزات پیشرفته‌تر و همچنین برای حمایت از توسعه صنایع دفاعی این کشور مطابق با برنامه چشم‌انداز 2030 ریاض سوق داده شود.
از سوی دیگر هزینه‌های دفاعی ایران در سال 2023، تقریبا برابر با 3/10میلیارد ‌دلار در نرخ ارز ثابت رسمی و تعیین‌شده توسط دولت بوده است. در طول سال 2023، ایران به سرمایه‌گذاری در صنعت دفاعی خود ادامه داده و در برنامه‌های مختلف موشکی و پهپادی پیشرفت قابل‌توجهی کرده است.
بودجه دفاعی امارات‌متحده عربی نیز به 74/20‌میلیارد ‌دلار رسید که نسبت به سال 2022، 91/1‌درصد افزایش یافته است. ابوظبی که دومین بودجه دفاعی منطقه را دارد، تقریبا 3/11‌درصد از هزینه‌های دفاعی منطقه را به خود اختصاص می‌دهد. عراق هم پس از اینکه بودجه دفاعی خود را 46‌درصد افزایش داد و آن را به 3/10‌میلیارد ‌دلار رساند، خرید تسلیحاتی را آغاز کرد که به دلیل شرایط بد اقتصادی که قبل از همه‌گیری کرونا وجود داشت به تعویق افتاده بود. این خریدها شامل هواپیماهای جنگی و همچنین سیستم‌های دفاع هوایی است که بخشی از این افزایش در هزینه‌های دفاعی و فعالیت‌های تدارکاتی با استقراض تسهیل‌شده که شامل وام‌های مالی آژانس همکاری امنیت دفاعی ایالات متحده و دولت‌ کره‌جنوبی است.
اسرائیل نیز همچنان بر هزینه‌های نظامی در مجاورت خود تسلط داشته و بودجه جنگی اولیه‌اش قبل از عملیات طوفان‌الاقصی به میزان 73/3‌درصد نسب به سال قبل افزایش پیدا کرده بود اما انتظار می‌رود که پس از وقوع عملیات مذکور، باز هم بودجه جنگی اسرائیل به میزان قابل‌توجهی افزایش پیدا کند؛ هر چند انتقادات گسترده‌ای وجود دارد مبنی‌بر اینکه تاثیر این حملات به دلیل شکست اطلاعاتی و نه توانایی‌های نظامی بوده است. در نتیجه، احتمال افزایش هزینه‌های نظامی و جنگی براساس عملکرد ارزیابی‌شده حملات تلافی‌جویانه نیروهای صهیونیستی بیشتر است.
در شمال آفریقا نیز هزینه‌های دفاعی الجزایر بیش از یک چهارم هزینه‌های این منطقه را تشکیل می‌دهد. در واقع بودجه این کشور بیشترین رشد را در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا دارد به طوری که تقریبا رشد دو برابری نسبت به سال گذشته از نظر دلاری و بیش از 50‌درصدی قبل از همه‌گیری را تجربه کرده است. این افزایش هزینه‌ها احتمالا منعکس‌کننده یک قرارداد خرید تسلیحات بزرگ است که طبق گزارش‌ها در سال 2022 با روسیه امضا شده و همچنین خریدهای مداوم از چین که از تجهیزات جنگ الکترونیک (EW) تا کشتی‌های دریایی و موشک‌های بالستیک را شامل می‌شود. اگرچه با توجه به تورم بالا و سایر عوامل اقتصادی، حفظ چنین سطوحی از مخارج دفاعی ممکن است دشوار باشد و در این راستا صندوق بین‌المللی پول هشدار داده که با وجود اصلاحات اقتصادی، بافرهای مالی محدود این کشور ممکن است در برابر شوک‌های بیشتر اقتصاد کلان آسیب‌پذیری زیادی از خود نشان دهند. در همین راستا، مراکش تنها 54/3‌درصد از هزینه‌های دفاعی منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا را به خود اختصاص داده و به طور واقعی، مخارج دفاعی کشور ثابت مانده و بودجه‌های محلی همگام با تورم بوده است.
تورم بر مخارج دفاعی مصر نیز تاثیر گذاشته و با وجود افزایش 39/7‌درصدی به 58/3‌میلیارد ‌دلار رسیده است و به دلیل افزایش تورم بیش از 30‌درصدی به صورت واقعی، بودجه دفاعی کاهش یافته است. در واقع هزینه‌های دفاع مصر برای اولین‌بار به کمتر از یک ‌درصد تولید ناخالص داخلی کاهش یافت، اگرچه این بخشی از یک الگوی بلندمدت است. این هزینه‌های کم، عواقب بلندمدتی برای بزرگ‌ترین نیروهای مسلح منطقه شمال آفریقا دارد و می‌تواند فعالیت‌های تدارکاتی آن را محدود می‌کند. مصر همچنین از بودجه FMF ایالات‌متحده برای پرداخت بخش قابل‌توجهی از تجهیزات خود استفاده می‌کند اما پایگاه تامین‌کنندگان خود را به فرانسه و ایتالیا نیز گسترش داده است. همچنین روابط با روسیه نیز به دلیل جنگ در اوکراین تحت فشار قرار گرفته است و ایالات‌متحده باید در مورد اعمال احتمالی تحریم‌ها علیه مصر به دلیل روابط دفاعی این کشور با روسیه تصمیم بگیرد.
صنعت دفاعی
کشورهای خاورمیانه طی یک اقدام پیچیده، سعی در ایجاد توازن بین کشورهای تامین‌کننده تسلیحات نظامی که شامل کشورهای روسیه، چین و کشورهای غربی می‌شود، دارند. در سال 2023 به دلیل جنگ در اوکراین و تحریم‌های متعاقب ایالات‌متحده که خریداران تجهیزات دفاعی روسیه را هدف قرار می‌دهد و با اعمال محدودیت‌های واشنگتن بر مبادلات فناوری با چین، کار کشورهای منطقه را در تامین تسلیحات دشوارتر ساخته است. خریداران در منطقه از تامین‌کنندگان جدیدی مانند ترکیه و کره‌جنوبی استقبال کرده و برزیل نیز همچنان شریک کلیدی برای انتقال فناوری و توسعه مشترک فناوری در بخش‌های هوافضا و دفاعی است.
عربستان سعودی هم یکی از بلندپروازانه‌ترین برنامه‌های منطقه برای بهبود قابلیت‌های صنعتی دفاعی داخلی را دارد. از طرفی امارات‌متحده عربی نیز به بهبود موقعیت صنعت دفاعی خود از طریق توسعه مالکیت معنوی داخلی، ساخت، بومی‌سازی و ادغام شرکت‌های داخلی خود از طریق ادغام و تملک را در پیش گرفته است. گروه صنایع دفاعی امارات متحده عربی، EDGE Group، در آوریل 2023، انبوهی از قراردادهای مشارکت فناوری را امضا کرده و یک دفتر برزیلی را نیز افتتاح کردند. این فناوری‌ها موشک‌های ضد کشتی دوربرد، تسلیحات جنگ الکترونیک، امنیت سایبری، سلاح‌های هوشمند و فناوری‌های غیرکشنده را پوشش می‌دهند.
از سوی دیگر، موضع تل‌آویو مبنی بر عدم حمایت از انتقال تسلیحات به اوکراین می‌تواند مانع از برخی فروش‌ها شود زیرا مشتریان کلیدی اروپایی و آمریکای‌شمالی ممکن است در تلاش برای انتقال مجدد تجهیزات اسرائیلی به کی‌یف با مشکل مواجه شوند. در همین رابطه اسرائیل اعلام کرده که موشک‌های هدایت‌شونده ضد تانک اسپایک و سامانه‌های دفاع هوایی گنبد آهنین دارای محدودیت ارسال به کی‌یف هستند. با این حال، جنگ در اوکراین منجر به تقاضا برای چندین سیستم اسرائیلی در اروپا و مناطق دیگر شده است.
در همین راستا و براساس گزارش وزارت جنگ رژیم‌صهیونیستی، در ژوئن 2023، صادرات تسلیحاتی این رژیم در سال 2022 به رکورد 5/12‌میلیارد دلاری رسید که تقریبا یک‌چهارم کل معاملات با کشورهای عضو پیمان ابراهیم بوده است.
در نهایت نیز باید اشاره کرد که بسیاری از کشورهای دیگر منطقه نیز جاه‌طلبی‌هایی درخصوص صنایع دفاعی خود دارند. به عنوان مثال، مراکش با شرکت Elbit Systems اسرائیلی قراردادی را به امضا رساند که مفاد آن در ژوئن 2023 فاش شد. طی این قرارداد دو طرف به توافق رسیدند تا دو سایت را در مراکش ایجاد کرده و سهم بازار خود را در آنجا افزایش دهند. همچنین صنایع هوافضای رژیم‌صهیونیستی نیز توافقنامه‌ای را با دانشگاه بین‌المللی رباط برای ایجاد یک مرکز برتر در زمینه هوانوردی، تحقیقات هوش‌مصنوعی و نوآوری امضا کرد؛ موضوعی که براساس برنامه اعلام شده توسط مراکش و رژیم‌صهیونیستی، برای ایجاد دو شرکت اسرائیلی در این کشور به منظور تولید پهپاد است. مراکش همچنین با توافقی برای افزایش پیوندهای دفاعی-صنعتی، روابط نزدیک‌تری با برزیل ایجاد کرده است.