افول رشد اقتصادی دهه ۹۰

سعید مسگری*
رشد اقتصادی یکی از مهم‌ترین شاخص‌های اقتصادی است زیرا از یک‌سو نشان‌دهنده وضعیت کلی اقتصاد و برآیند …
… برخی از شاخص‌های مهم اقتصادی است و از سوی دیگر بر زندگی و معیشت مردم و سطح رفاه جامعه تاثیرگذار است. از همین‌رو است که تغییرات آن همواره مورد توجه سیاستگذاران، دولتمردان و کارشناسان اقتصادی بوده است. بنابراین برای بررسی وضعیت اقتصاد ایران در دهه ۹۰ لازم است ابتدا به بررسی این شاخص پرداخته شود و سپس به سراغ سایر شاخص‌های اصلی اقتصادی برویم.
نرخ رشد اقتصادی میزان تغییرات تولید ناخالص داخلی کشور به قیمت‌های ثابت نسبت به سال قبل را نشان می‌دهد و اثر تورم از آن حذف شده است. این شاخص در اقتصاد ایران نوسانات زیادی داشته و یکی از ویژگی‌های مهم آن، ناپایداری و بی‌ثباتی است. وابستگی اقتصاد به درآمدهای نفتی، تغییرات سیاستگذاری و برنامه‌های اقتصادی و شوک‌های بیرونی همچون جنگ تحمیلی از جمله عوامل بی‌ثباتی رشد اقتصادی در ایران هستند.
صرف‌نظر از نوسانات، بررسی میانگین رشد اقتصادی بلندمدت می‌تواند وضعیت کلی آن را نشان دهد. از نظر علمی برای محاسبه میانگین رشد اقتصادی باید از میانگین هندسی استفاده شود و میانگین حسابی دارای خطاست. این نکته‌ای است که بعضا مشاهده می‌شود برخی کارشناسان و خبرنگاران از آن غفلت می‌کنند. حال اگر میانگین بلندمدت نرخ رشد اقتصادی ایران تا قبل از دهه ۹۰ را محاسبه کنیم به عدد ۴۷/۴ درصد خواهیم رسید. در واقع اقتصاد ایران از سال ۱۳۴۰ تا سال ۱۳۸۹و در طول نیم‌قرن به طور متوسط سالانه ۴/۴ درصد رشد کرده است.
البته در دهه ۶۰ به دلیل وقوع جنگ تحمیلی و مشکلات ناشی از آن، رشد اقتصادی کاهش شدیدی را تجربه کرد لذا ممکن است تصور شود که رشد اقتصادی ۵۰ ساله عدد درستی را به ما نمی‌دهد و نمی‌تواند نشان‌دهنده پتانسیل رشد اقتصادی ایران باشد. از همین‌رو میانگین رشد اقتصادی پس از پایان جنگ تا ابتدای دهه ۹۰ را محاسبه کردیم و مشاهده شد که میانگین رشد اقتصادی بین سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۹ معادل ۷/۴ درصد بوده است. پس می‌توان ادعا کرد ظرفیت بالفعل اقتصاد ایران برای رشد اقتصادی چیزی در حدود رشد ۷/۴ درصدی سالانه است.
رشد اقتصاد ایران در دهه ۹۰ پرنوسان‌تر از سال‌های قبل بود و براساس اطلاعات مرکز آمار ایران، بین ۲/۶- تا ۱/۱۲ درصد در نوسان بوده است. صرف‌نظر از فراز وفرودهای شدید آن، میانگین رشد اقتصادی از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۷ معادل ۳/۱ درصد بوده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود رشد اقتصادی ایران در این دهه از میانگین بلندمدت خود فاصله زیادی گرفته و ۴/۳ درصد کمتر از ظرفیت‌های خود رشد کرده است. این در حالی است که میانگین بلندمدت آن نیز با پتانسیل‌های اقتصاد ایران فاصله داشته و حدود نیمی از ظرفیت‌های آن بالفعل شده است. مطالعاتی که برای تدوین برنامه‌های توسعه انجام شده نشان داده اقتصاد ایران پتانسیل رشد حدود هشت درصد را دارد و این عدد برای برنامه‌های توسعه هدف‌گذاری شده بود.
بنابراین اگرچه اقتصاد ایران سال‌هاست با رشد اقتصاد پایین مواجه است و به‌جز سال‌های معدودی نتوانسته رشد هدف‌گذاری شده در برنامه‌های توسعه را محقق کند اما همین میزان رشد نیز در دهه ۹۰ از دست رفته و میانگین رشد اقتصادی کشور در این هشت سال کمتر از یک‌سوم میانگین بلندمدت آن بوده است.
شاید تصور شود دلیل اصلی این اتفاق تحریم‌ها بوده است. اگرچه تحریم‌ها بر کاهش رشد اقتصادی تاثیر بسزایی داشته‌اند اما نمی‌توان تحریم را عامل اصلی دانست و به نقش عوامل ساختاری و سیاستگذاری اقتصادی توجه نکرد. مهم‌ترین تاثیر تحریم‌ها بر رشد اقتصادی در سال‌های۱۳۹۱ و ۱۳۹۷ بود که سبب رشد منفی ۲/۶ و ۹/۴ درصدی شد اما کاهش تحریم‌ها پس از اجرای برجام سبب رشد اقتصادی ۱/۱۲ درصدی در سال ۱۳۹۵ شد و تاثیر رشد منفی آن دو سال را در میانگین به طور کامل از بین برد. بنابراین مشکل کاهش شدید رشد اقتصادی در دهه ۹۰ را نباید به تحریم‌ها تقلیل داد و از نقش سایر عوامل غافل شد
اکنون اقتصاد ایران پس از فرازونشیب‌های فراوان در طول ۷۰ سال اخیر و پس از اجرای بیش از ۱۰ برنامه توسعه به نقطه‌ای رسیده است که رشد اقتصادی آن حتی از میانگین بلندمدت آن نیز کمتر شده است. فاصله گرفتن رشد اقتصادی از میانگین بلندمدت می‌تواند یک هشدار مهم برای سیاستگذاران و کارشناسان اقتصادی باشد. این اتفاق یک علامت از وضعیت نامناسب اقتصاد ایران است؛ وضعیتی که حاصل ساختارهای اقتصادی نامناسب و ناکارا، سیاستگذاری نامناسب در دوره‌های مختلف، فشارهای بیرونی و تحریم و…. بوده است.
اکنون وقت آن رسیده است که دلایل رشد اقتصادی پایین ایران به صورت دقیق مورد بررسی قرار گیرد و راهکارهای مناسب برای بهبود آن اندیشیده شود. حال که تحریم‌ها اقتصاد ایران را در شرایط خاص قرار داده است چاره‌ای جز اصلاحات ساختاری در اقتصاد نداریم. یکی از اهداف این اصلاحات باید تحقق رشد اقتصادی مستمر، باثبات و باکیفیت باشد. لازمه چنین رشدی شناسایی علل و ریشه‌های افول رشد اقتصادی ایران در دهه اخیر است.
در یادداشت‌های بعدی تلاش خواهیم کرد وضعیت متغیرهای اقتصادی که بر رشد اقتصادی در دهه ۹۰ موثر بوده‌اند را بررسی کنیم. این یادداشت‌ها که به اختصار به بررسی وضعیت اقتصاد ایران در دهه ۹۰ می‌پردازند روزهای شنبه در همین ستون منتشر خواهند شد. هدف اصلی این یادداشت‌ها بررسی وضعیت کلی اقتصاد ایران در دهه ۹۰ و ریشه‌یابی مشکلات و چالش‌های آن و در نهایت ارائه راهکارهایی برای برون‌رفت از مشکلات اقتصادی است.
* تحلیلگر اقتصادی