17 - 03 - 2020
افزایش ضریب برداشت پاشنهآشیل توسعه میادین
الهام بیگی – ایران به عنوان سومین کشور دارنده ذخایر نفت دنیا و به نوعی بزرگترین کشور دارنده ذخایر نفت و گاز در جهان شناخته میشود. براساس آخرین گزارشات رسمی، ایران ۲/۱۸ درصد از ذخایر شناختهشده گاز جهان را به خود اختصاص داده است.
البته پیش از اکتشاف اخیر با لایه نفتی نامآوران، ذخایر نفتی ایران در حدود ۱۵۶ میلیارد بشکه معادل ۹ درصد کل ذخایر نفت دنیا بود و از این حیث ایران پس از ونزوئلا، عربستان و کانادا در رتبه چهارم قرار داشت.
با اکتشاف این لایه جدید و اضافه شدن ۲۲ میلیارد بشکه نفت، ایران با تقریبا ۱۷۸ میلیارد بشکه نفت و دارایی بر بیش از ۱۰درصد ذخایر نفت جهان، یک پله ارتقا یافته و به رتبه سوم رسیده است.
از سوی دیگر در فهرست ۲۰ میدان بسیار بزرگ دنیا، ایران با شش میدان بسیار بزرگ نفتی از جمله میدان گچساران، آغاجاری، اسفندیار، اهواز، مارون و آزادگان بیش از هر کشوری دارای میادین فوقعظیم است.
البته این پایان ماجراجوییهای اکتشاف نهتنها در ایران بلکه در سراسر دنیا نیست. در سالهای اخیر ایران با وجود تحریمهای سرسختانه آمریکا و غرب در حوزه انرژی، فعالیتها و سرمایهگذاریهای زیادی در حوزه اکتشافات نفت و گاز داشته است. اگرچه محدودیتهای مالی و عدم دسترسی به فناوریهای لازم به ویژه در بخش فراساحل مشکلات زیادی را برای متخصصان کشور ایجاد کرده است.
از سوی دیگر ایران نزدیک به ۲۸ میدان مشترک با کشورهای همسایه خود دارد و طرفهای مقابل در دو دهه اخیر سرمایهگذاریهای گستردهای را شروع کردهاند. از قطر در میدان گازی پارسجنوبی و لایه نفتی آنکه در سمت قطریها میدان الشاهین نام دارد تا عربستان که با آرامکو یکهتازی میکند و عراق که در غرب کارون میادین مشترک بسیاری با ایران دارد و در یک دهه گذشته با ورود سرمایهگذاران و پیمانکاران بزرگ نفتی هجوم بیسابقهای به ذخایر نفتی مشترک برده است.
در این شرایط کارشناسان معتقدند به منظور تحقق این هدف، باید موانعی که در عمل و طی سالهای اخیر برداشت صحیح از میادین کشور به ویژه میادین مشترک را ناممکن کرده است، شناسایی و راهکارهایی برای برونرفت از آن اجرایی شود.
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، افزایش ضریب برداشت، بزرگترین چالش فناوری صنعت نفت ایران است.
این سخن بارها از زبان مدیران قدیم و جدید صنعت نفت بر زبان رانده شده است، اگرچه این چالش بزرگ هیچگاه مرتفع نشده و با وجود پیشرفت قابل قبول شرکتهای داخلی در بسیاری از زمینهها، متاسفانه در حوزه افزایش ضریب بازیافت پیشرفتی حاصل نشده است. در نتیجه بعد از گذشت چندین سال از اکتشاف و تولید نفت در ایران همچنان در این زمینه نیازمند شرکتهای خارجی بوده و از سطح رقابتی دنیا فاصله دارد.
این در حالی است که اکنون با ادامه تحریمهای آمریکا علیه ایران دسترسی به فناوریهای بینالمللی برای کشور نیز محدود شده است .
براساس آخرین بررسیهای به عمل آمده، ضریب بازیافت کنونی میدانهای کشور، حدود ٢۵ تا ۲۷ درصد است که البته میتواند تا ۴٠ درصد نیز افزایش یابد. حجم بسیار زیاد مجموع ذخایر درجای نفت ایران به قدری است که در صورت افزایش حتی یک درصدی توان بازیافت، میلیاردها بشکه نفت به تولید کشور افزوده و صدها میلیارد دلار به درآمدهای ارزی اضافه خواهد شد.
به این نکته نیز باید توجه داشت که در حال حاضر بسیاری از میادین بزرگ نفتی کشور به نیمه دوم عمر تولید خود رسیدهاند و تولید طبیعی از آنها در معرض کاهش چشمگیری قرار دارد که در مقایسه با میانگین ۳۴ درصد ضریب بازیافت جهانی فاصله زیادی را نشان میدهد.
بنابراین ازدیاد برداشت و بهبود ضریب بازیافت از مخازن یکی از مباحثی است که لازم است با جدیت دنبال شود .
در همین راستا در گفتوگویی با ناصر حسنی کارشناس ارشد مهندسی مخازن هیدروکربوری به بررسی وضعیت مخازن نفتی کشور و راهکارهایی برای ازدیاد برداشت از میادین نفتی پرداختیم که مشروح آن را در ادامه میخوانید .
با توجه به مراحل تولید نفت و گاز، به نظر شما در چه مرحلهای از تولید مخازن نفت و گاز کشور هستیم؟
در مقوله تولید نفت در تمام دنیا و در مخازن معمول نفتی، مرحله ابتدایی تخلیه یا تولید طبیعی است که از این نظر مخازن نفتی و گازی کشور در شرایط بسیار خوبی قرار دارند. به طور کلی در خاورمیانه به دلیل عمق مناسب مخازن نفت و گاز و فشار نسبتا زیاد مخازن، تولید طبیعی به راحتی انجامپذیر است و یک چاه نفتی با حداقل تجهیزات تکمیل چاه میتواند تولید خوبی داشته باشد. این موضوع در مقایسه با سایر کشورها بسیار متفاوت است. در بسیاری از آنها، تولید چاههای نفتی با تجهیزات پیشرفته و انجام فرآیندهای متفاوت افزایش تولید گاه به ۱۰۰ تا ۲۰۰ بشکه در روز و حتی کمتر میرسد، این در حالی است که این میزان به طور مثال در ایران نرخ تولید ترکچاه است، بدین معنی که اگر تولید یک چاه نفتی در ایران به این مقدار برسد، آن چاه را بسته و دیگر از آن تولید نمیکنند. مرحله بعد در تولید فرازآوری مصنوعی است که یا با گاز انجام میشود یا از طریق پمپهای درونچاهی. در این روش سعی میشود با استفاده از تزریق گاز در ستون چاه یا استفاده از پمپ، به نفتی که در ستون چاه در حال بالا آمدن است کمک شود تا افت فشار تا حدی جبران شود و نفت به تولید برسد. در حقیقت هیچگونه اتفاقی در مخازن نخواهد افتاد.
یک قدم جلوتر، روشهای بازیافت ثانویه است که شامل تزریق آب تحت عنوان سیلابزنی با آب یا روشهای حفظ فشار مخزن نظیر تزریق گاز در کلاهک گازی مخزن میشود. اگرچه در تعاریف علمی و حتی در کتابهای درسی، اختلاف نظر وجود دارد، اما به واقع این روشها را نمیتوان EOR یا ازدیاد برداشت نفت دانست.
در مرحله بعد که بازیافت ثالثیه نام دارد، روشهای واقعی EOR نظیر تزریق امتزاجی گاز، تزریق مواد شیمیایی، روشهای حرارتی، تزریق مواد نانو و پلیمری با ترکیب آب یا ترکیبات دیگر اتفاق میافتد. ما در ایران در افزایش برداشت به معنای عام آنچه پس از تولید یا تخلیه طبیعی بوده است مشکلات بسیار داشتهایم. غیر از تجارب انگشتشمار در تزریق گاز به منظور حفظ فشار مخزن یا نمونههای کم و در چندین چاه تزریق آب، تجارب دیگری نداشتهایم. علت آن نیز همانطور که ابتدا به آن اشاره کردیم عدم دسترسی به فناوری روز دنیاست.
به نظر شما چه میزان در استفاده از روشهای ازدیاد برداشت نفت موفق بودهایم؟
بگذارید به عقبتر بازگردیم. جدا از روشهای ازدیاد برداشت نفت تحت عنوان IOR یا EOR، ما در بحث افزایش تولید روشهایی در نحوه تکمیل چاهها داریم که سبب افزایش میزان تولید به مقدار قابل توجهی خواهد شد.
از تکمیل دوگانه (Dual Completion) یا روشهای انگیزش چاه که با اسید یا ترکیبات شیمیایی دیگر انجام میشود به دلیل عدم دسترسی به فناوری روز دنیا بسیار بدوی به عملیاتهای حفاری و تکمیل چاه روی آوردهایم.
در مبحث انگیزش چاه نظیر شکافت هیدرولیکی یا اسیدی که برای مخازن کربناته در ایران که اتفاقا ضریب بازیافت در عمده مخازن کمتر از ۵درصد است و ذخایر بسیار بزرگ و فراوانی داریم، بسیار ضروری و حیاتی است، به دلیل محدودیتهای فناوری و عدم دسترسی به تکنولوژی روز دنیا، نتوانستهایم اقدامات مناسبی انجام دهیم. همچنان به سبک سنتی حجمی از اسید و ترکیبات شیمیایی را از سرچاه تزریق میکنیم به امید اینکه اتفاق ویژهای بیفتد، این در حالی است که در دنیا سالهاست از این روشها عبور کردهاند و با تکنولوژی پیشرفته در ساخت تجهیزات و اقلام درونچاهی و تکمیل چاه، روشهای نوینی را به کار میبرند.
این روشها در تمام دنیا بسیار جلوتر از روشهای ازدیاد برداشت نفت تحت عناوین IOR یا EOR، مورد استفاده قرار میگیرند که ما در آنها بسیار ضعیف بودهایم چه برسد به روشهایEOR . در حقیقت میتوان گفت ما امروز در صنعت نفت و گاز کشور به هیچ وجه در موقعیتی نیستیم که بخواهیم در مورد ازدیاد برداشت نفت و IOR یا EOR صحبتی کنیم.
امروز تاسیسات نفت و گاز کشور در میادین با مشکلات عدیدهای روبهرو است و بهطور عمده مربوط به ۵۰ تا ۷۰ سال قبلترند و نیازمند توجه جدی هستند. بنابراین با این روند نمیتوان در خصوص موفق بودن یا نبودن در ازدیاد برداشت نفت سخن گفت.
آیا به طور مشخص در روشهای ازدیاد برداشت نفت تجربه موفقی داشتهایم؟
در شرکت نفت فلات قاره ایران، تزریق آب انجام میشود، اما بروید بررسی کنید و ببینید با آنچه که در دنیا از آن به عنوان تزریق آب نام میبرند چقدر فاصله داریم.
در شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب هم در سه چهار میدان تزریق گاز با هدف تامین فشار مخزن انجام شده است.
متاسفانه به دلیل ساختار نامناسب و همچنین مالکیت دولتی و محافظهکاری مدیران این شرکتها و حتی در ردههای بالاتر نتایج علمی و مهندسی از این اتفاقات نیز چندان شفاف و مشخص نیست و بعضا به غیر از تیم مهندسی درگیر در این پروژهها نمیتوان از مدارک مستند و مستدل این عملیاتها مطلع بود و به آنها دسترسی داشت.
در حقیقت به نوعی سیستم بسته دولتی و سازمانهای به شدت بزرگ، کند و با راندمان پایین هم در این مسائل تاثیرگذار خواهند بود.
چرا پس از گذشت بیش از یک قرن هنوز در این زمینه تولید نفت و به طور مشخص ازدیاد برداشت دچار مشکل هستیم؟
متاسفانه نفت از زمان استخراج تا به امروز برای تمام حاکمان چه در ایران و چه در منطقه ابزاری برای قدرتطلبی و منافع شخصی و گرایشات خاص بوده. به جای اینکه از آن به عنوان ثروتی محدود و موقتی در گذر زمان نگاه شود، همیشه و در همه دولتها برای سرپوش گذاشتن بر مشکلات استفاده شده است و در حقیقت استفاده ابزاری از آن بیشتر اتفاق افتاده است. نفت و گاز در منطقه خاورمیانه شاید در نگاه کلان نهتنها خوشبختی و آرامش به ارمغان نیاورده، بلکه منشأ و موجبات ناآرامیهای منطقه نیز بوده است.
به غیر از چند کشور عربی منطقه خلیجفارس که به دلیل تعاملات با غرب در رفاه نسبی و البته شکننده به سر میبرند، باقی کشورها همواره دچار تلاطم، ناآرامی، انقلاب یا جنگ داخلی بودهاند. ایران نیز از این قضیه مستثنی نبوده و نیست.
در ایران نیز هیچگاه نه در پیش از انقلاب و نه پس از انقلاب آنچنان که باید و شاید به این موضوع پرداخته نشد. اکنون پس از این همه سال، ما تجهیزات بسیار ساده و ابتدایی را در داخل توان ساخت داریم. در بحث فناوریهای روز دنیا از ساخت تجهیزات دکلهای حفاری به ویژه در دریا و فراساحل، لولههای مناسب برای سیالات ترش و فشار بالا، تجهیزات شکافت هیدرولیکی و اسیدی، تکمیل چاه، تجهیزات هوشمندسازی چاهها و میادین، و روشهای ازدیاد برداشت نفت بسیار فاصله داریم.
علت اصلی به نوعی تحریمهای بینالمللی بوده است. عدم حضور شرکتهای ارائهدهنده خدمات فنی چاههای نفت و گاز نظیر شلمبرژه و هالیبرتون خود دلیل این ماجراست. در حقیقت تلاشگران صنعت نفت و گاز در داخل کشور این فناوریها را اصلا ندیدهاند که بخواهند بومیسازی کنند، چراکه مهندسان ایرانی توانمندیهای خوبی دارند.
موضوع بعدی عدم سرمایهگذاری خارجی بوده است. جدا از سرمایهگذاری در پارس جنوبی، ما در میادین نفتی به ویژه در جنوب و میادین فوق عظیم مورد اشاره و مخازن کربناته، هیچگاه موفق نشدیم از توانمندیهای شرکتهای بزرگ نفتی دنیا استفاده کنیم.
به هرحال به کارگیری روشهای ازدیاد برداشت نفت EOR مشکلات و ریسکها و مسوولیتهای خودش را نیز دارد. ابتدا باید آزمایشات زیادی در مقیاس آزمایشگاه انجام شود. سپس آزمایشات میدانی و نمونه پایلوت انجام میشود. پس از آن نتایج در یک منطقهای از میدان تحت عنوان سکتور اتفاق میافتد و در صورت موفقیت در این مراحل، روش مدنظر در مخزن و در مقیاس میدانی انجام میشود. کمتر مدیری حاضر شده است چنین ریسکهایی کند و به توان داخلی در این زمینه اعتماد کند. کمااینکه آنقدر صنعت نفت دچار مشکلات اساسی و ریشهای است و آنقدر جا برای سرمایهگذاری هست که شاید پرداختن به این مسائل در فضای نفت و گاز امروز کشور به نوعی فانتزی محسوب شود.
در پایان چه پیشنهادی برای شکوفایی صنعت نفت و گاز کشور دارید؟
امروز با وجود داشتن توان خوب مهندسی و سرمایه انسانی و پرسنل زحمتکش در مناطق عملیاتی، دکلهای حفاری خشکی و دریا و همچنین تاسیسات پالایشگاهی و پتروشیمی در گوشه و کنار کشور، بیشتر از هرچیز در صنعت نفت و گاز کشور به عنوان موتور محرک اقتصاد، نیازمند ورود سرمایهگذار خارجی در وهله اول و در کنار آن تکنولوژی روز دنیا هستیم.
به قطعیت میتوان گفت صنعت نفت و گاز کشور امروز همچون بیابانی، تشنه این دو عنصر برای شکوفایی است. به جرات میتوان گفت بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار فضا برای سرمایهگذاری در صنعت نفت و گاز کشور و تنها در بخش بالادستی وجود دارد.
در این بازه زمانی که سرمایه انسانی جوان و تحصیلکرده و آماده به کار در کشور موج میزند، قطعا رونق صنعت نفت و گاز میتواند موجب شکوفایی، رشد و رونق اقتصادی و اشتغالزایی باشد.
باید به یاد داشته باشیم که مخازن ما همچون صد سال گذشته، جوان نیستند و با تنها حفر یک چاه، روزانه صدها هزار بشکه نفت استخراج نخواهد شد، اما هنوز هم جای کار بسیار زیادی وجود دارد، اگر چارهای بیندیشیم و در فرصت مناسب دست به کار شویم و فرصتسوزی نکنیم. قطع به یقین این ثروت خدادادی دائمی و همیشگی نیست و زمان تاثیر فراوانی در میزان استخراج ذخایر نفت و گاز خواهد داشت.
انتظار میرود ابتدا ریشههای صنعت نفت و گاز ترمیم شود و پس از آن با تمرکز بر ورود سرمایهگذاریهای خارجی و بهکارگیری روشهای نوین به سمت شکوفایی و توسعه شتابان این صنعت و متعاقبا کشور حرکت کنیم.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد