ارزآوری صنایع پلیمری ایران

سعید ترکمان*- تجربه کشورهایی همچون کره‌جنوبی یا آمریکا نشان می‌دهد که در یک استراتژی صنعتی منسجم می‌توان به بیشترین ارزش‌افزوده با تغذیه کامل صنایع تکمیلی از مواداولیه دست یافت. زنجیره ارزش محصولات پتروشیمی را می‌توان برجسته‌ترین زنجیره صنعتی اشتغالزای کشور به‌شمار آورد که در کنار آن ارزآوری قابل‌توجهی را به ارمغان آورده است. صنعت پلیمر با تولید حدود 5/6‌میلیون تن انواع محصولات میانی و نهایی در سال‌های اخیر از یک رشد برجسته برخوردار بود ولی ماه‌های گذشته شاهد عقب‌گرد محسوس در تولید و تجارت این زنجیره صنعتی بودیم.
آمار معاملات پلیمرها در بورس کالا در سال جاری نشان می‌دهد که حجم دادوستد به نسبت مدت مشابه سال قبل افت کرده و این میزان افت در مقایسه با سال‌های گذشته بی‌سابقه است. سال‌ها بود که حجم تولید در صنعت پلیمر همچنین خرید مواداولیه از بورس کالا افزایشی بوده ولی در سال جاری دقیقا رویه‌ای متفاوت را شاهد هستیم. این در حالی است که برآوردها برای سال جاری از امکان ارزآوری ۲۰‌میلیارد دلاری این صنعت از بالادست تا محصولات تولید در بخش‌های پایانی زنجیره ارزش حکایت دارد. اما نکته مهم در این زنجیره را باید پتانسیل صنعتی‌کردن کشور در تعامل بیشتر ارکان تولیدی در بخش‌های مختلف زنجیره ارزش دانست.
تجربه ماه‌های اخیر در کنار قطعی برق نشان داد که عدم خرید مواداولیه از سمت صنایع تکمیلی می‌تواند نگرانی‌های بزرگی را برای صنایع بزرگ پتروشیمی در بالادست ایجاد کند که تنها با صادرات قابل چشم‌پوشی نیست. از سال‌97 تاکنون شاهد هستیم که مهم‌ترین بازار مصرف تولیدات پتروشیمیایی در بالادست، صنایع تکمیلی و جذب مواداولیه مخصوصا پلیمرها در زنجیره ارزش بوده و هرگاه این روند با مشکلاتی همراه شود، شاهد مازاد موجودی انبارها در صنایع پتروشیمی و ایجاد نگرانی از استمرار تولید و ارزش‌آفرینی بودیم. قطعی برق برای روزهای گرم امسال نشان داده که هرگونه عقب‌گرد در خرید مواد اولیه هزینه گزافی برای صنایع بالادستی بر جای گذاشته است. اما عکس این روند را نیز بارها شاهد بودیم. در شرایطی که تامین مواداولیه اغلب از صنایع پتروشیمی داخلی صورت گرفته، هرگونه وقفه در عرضه توانسته التهاب شدیدی را برای بازار مواد اولیه در بورس کالا رقم بزند. این دوگانه به معنی آن است که اگرچه موفقیت‌های بزرگی در تقویت زنجیره ارزش در سال‌های اخیر رقم خورده ولی به موازات آن ایجاد هرگونه ریسک، به‌معنی گسترش آن در یکی از بخش‌های کلیدی زنجیره ارزش بوده است. این روند کلی دو ویژگی مهم را برجسته می‌سازد، یکی آنکه نیاز به افزایش تعامل در بخش‌های مختلف زنجیره ارزش را باید جدی گرفت حتی بیشتر از قبل و دیگری آنکه رگولاتوری در این زنجیره را باید طلب کرد ولی با قدرت و چابکی بیشتر از گذشته.
در شرایطی که شاهد روند نزولی قیمت‌ها در بازارهای جهانی هستیم و سخت‌گیری‌ها بر صادرات محصولات نهایی هنوز ادامه دارد، هرگونه تنش در زنجیره ارزش محصولات پتروشیمی می‌تواند سیگنال محدودکننده بزرگی در برابر توسعه صادرات باشد و این قبیل نگرانی‌ها به معنی آن است که در تنش‌های بازار، از دست دادن سهم ایران در بازارهای صادراتی منطقه‌ای دور از ذهن نخواهد بود. در این شرایط آمادگی برای صیانت از تولید در زنجیره ارزش محصولات پتروشیمی به یک اصل مهم بدل شده و امید است در آینده شاهد باشیم که تصمیم‌سازانی دلسوز و آشنا به سازوکارهای فعالیت در زنجیره ارزش همراه با اهتمام نسبت به توسعه آنها در بخش‌های مختلف تصمیم‌سازی برای صنعت پتروشیمی از بالادست تا محصول نهایی زمام امور را به دست گیرند.
مهم‌ترین اولویت صنعت پلیمر بازگشت رونق به تولید صنعتی و تقویت تقاضا در بازار است. ناترازی انرژی نفس تولید را بند آورده و صنعت پلاستیک در حال تقلا برای ادامه حیات است. بارها نسبت به این رویه انتقاد شده ولی نه‌تنها نتیجه‌ای دربر نداشته بلکه اوضاع با افزایش گرمای هوا رو به وخامت گذاشته است.
وضعیت صنعت پلیمر مانند بسیاری از صنایع دیگر خوب نیست. قطعی برق توان تولید را به نصف کاهش و قیمت تمام‌شده را به‌جد افزایش داده است. در این شرایط سیاست‌های ارزی موجب شده تا صادرات به‌عنوان گزینه اصلی تولیدکنندگان مطرح نشود تا درگیر سخت‌گیری‌ها و الزامات بازگشت ارز حاصل از صادرات نشویم. رکود در بازار داخلی جدی است و کم‌توجهی به تولید نگرانی‌های بزرگ‌تری را به‌همراه خواهد داشت. توسعه صنعت پلیمرها به‌معنی اشتغال‌زایی بیشتر است ولی افت تولید نشان‌گر تعدیل نیروی کار، منفی‌شدن رشد اقتصادی در این صنعت و تبعات جانبی ناپسند آن است.
آمارهای وزارت صمت حکایت از آن دارد که صادرات مستقیم صنایع تکمیلی پلیمری در سال گذشته با رشد 20‌درصدی به یک‌میلیارد و 994‌میلیون دلار بالغ شده که بین صنایع ساخت‌محور، بیشترین ارزش صادرات صنعتی کشور را به خود اختصاص داده است. اما وضعیت تولید صنایع تکمیلی و افت حجم خرید مواد اولیه از بورس کالا، کاهش صادرات را هشدار می‌دهد. این نگرانی را باید جدی گرفت زیرا صادرات یکی از شریان‌های حیاتی صنعت پلیمر محسوب می‌شود. اگر حجم کالاهای صادرات به هر دلیل امکان عرضه در بازارهای خارجی را نداشته باشد، این حجم کالا به بازار داخلی سرازیر شده و خروجی آن رقابت منفی در بازار داخلی است. تولید در صنایع تکمیلی پلیمری به محرک‌هایی نیاز دارد. به‌جز گذار از ناترازی انرژی؛ حمایت‌های مالی و اعتباری، انتقال تکنولوژی و توسعه بازار را می‌طلبد. کشف بازارهای جدید صادراتی در کنار افزایش تقاضای داخلی را باید دو رکن مهم در نظر گرفت.
در پایان باید عنوان کرد که انتظارات و امیدهای بسیاری به دولت جدید معطوف شده و امیدواریم وزیر جدید که از بخش‌خصوصی است در مسیر توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمیایی قدم بردارد.
*رییس هیات‌مدیره انجمن ملی صنایع پلیمر ایران