آسیب‌شناسی شهرهای جدید بوم آورد

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بررسی آسیب‌شناسانه شهرهای جدید بوم‌آورد پرداخت. به گزارش روابط‌عمومی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات زیربنایی این مرکز در گزارشی با عنوان «مطالعه تطبیقی تجارب بوم‌شهرها؛ آسیب‌شناسی شهرهای جدید بوم‌آورد» بیان می‌کند که توسعه متوازن و مانا علاوه بر جنبه‌های اقتصادی، تغییر رویکرد در ابعاد اجتماعی و محیط‌زیستی را نیز طلب می‌کند. در زمینه مدیریت منابع ‌طبیعی، رویکردی یکپارچه با هدف به حداقل رساندن استفاده از منابع و تکیه‌ بر مواد تجدیدپذیر به‌ منظور بهینه‌سازی حداکثری چرخه منابع ‌طبیعی، انرژی و زباله در شهرها مورد نیاز است.
با رشد تصاعدی جمعیت شهرها از ابتدای
قرن ۲۰ میلادی و تمرکز بیش از ظرفیت در مناطق شهری، نیاز به مسکن، زیرساخت‌ها و فرصت‌های شغلی جدید در جوامع شهری رشد چشمگیری یافت؛ عواملی که در نتیجه آن سیاست شهرهای جدید در دستور کار برنامه‌ریزان و مدیران شهری قرار گرفت. موضوع شهرهای جدید اگرچه قدمتی تاریخی دارد و مصادیق آن هم در ایران و هم در جهان به چشم می‌خورد، اما بعد از انقلاب صنعتی و همسو با رویکردهای شهرسازی معاصر، اقبال زیادی به آنها صورت گرفت که البته با ورود به مراحل اجرایی و مواجهه با مسائل چندبعدی اقتصادی، اجتماعی، محیط‌زیستی، زیرساختی، فرهنگی و سایر ابعاد تا حد زیادی این روند کند و محدود شد. از جمله جنبه‌های انتقادی موضوع، تخریب گسترده منابع طبیعی بود که گاه بهره‌برداری تک‌بعدی منابع و مواهب زمین، آسیب‌های جبران‌ناپذیر را به محیط‌زیست وارد کرده است؛ موضوعی که در صورت عدم توجه، مخاطراتی را متوجه بشر و حیات در کره زمین خواهد کرد. با کمیاب شدن منابع، دستیابی به رشد بهینه و کارآمد بیش از هر زمان دیگری برای حفاظت از اکوسیستم‌های زمین و منابع طبیعی آن ضروری است، بنابراین از نیمه دوم قرن بیستم میلادی و پس از طرح موضوع تغییرات اقلیمی و لزوم توجه و منظور داشتن آن در معماری و شهرسازی، شهرسازی سازگار با محیط‌زیست اهمیتی دوچندان یافت. از این رو برنامه‌ریزان شهری، جهت دستیابی به اهداف توسعه پایدار به طراحی‌های همگام با محیط‌زیست اقدام کردند که الگوی بوم‌شهر نمونه‌ای از آنهاست.
این گزارش بیان می‌کند که علاوه بر این، رویکرد مذکور باید رشد و توسعه سکونتگاه‌های انسانی و آسایش زیست و فعالیت شهروندان و ساکنان مناطق را به ارمغان آورده و پاسخی به مسائلی نظیر رشد نامتوازن جمعیت شهری و توزیع خدمات و امکانات در پهنه سرزمین باشد. با نگاه به شهرهای مدرن و جوامع امروزی، مشاهده می‌شود که با افزایش روزافزون روند شهرنشینی و گسترش مداوم وسعت شهرها، مشکلات محیط‌زیستی نیز با همان سرعت در حال بروز و تشدید است؛ موضوعی که معضلات بزرگی را متوجه ماهیت شهر به ‌عنوان موجودیتی اقتصادی- اجتماعی می‌کند.
در این گزارش مطرح می‌شود که رویکرد بوم‌شهر، از الگوهای نوین در این مقوله برای بهبود کیفیت زندگی شهروندان و کاهش تاثیر شهرها بر منابع است. این رویکرد تلاش می‌کند آسایش شهروندان و جامعه را با برنامه‌ریزی و مدیریت شهری یکپارچه و بهره‌گیری کامل از مزایای سیستم‌های اکولوژیکی افزایش دهد، همچنین به ‌عنوان یک کاتالیزور برای تغییر و بهبود کیفیت محیطی در مناطق طبیعی و انسان‌ساخت برای نسل‌های آینده و ارتقای شرایط زیستی عمل می‌کند اما ‌هنگام اجرا و در عرصه ظهور، گاه صرفا ماهیت تبلیغاتی و تغییر وجه بر تحقق اهداف این رویکرد سایه می‌افکند.
این گزارش ادامه می‌دهد که با وجود ارائه چشم‌اندازی روشن از آینده رویکرد بوم‌شهر، در تجارب اجرایی گاه هدف‌گذاری‌های اصلی کمتر مورد توجه واقع شده و از این عنوان و رویکرد به ‌عنوان یک نشان (برندینگ) با جنبه تبلیغاتی استفاده می‌شود که محل نقد بسیاری از صاحب‌نظران است. در سال‌های اخیر، برخی کشورها با محوریت بوم‌شهر، پروژه‌ها و آرمان‌شهرهای ایده‌آل را معرفی کرده‌اند که بررسی دقیق‌تر مراحل اجرایی آنها تفاوت‌های آشکاری بین تبلیغات و واقعیت‌ها نشان‌ می‌دهد. این گزارش به تشریح موانع اجرای بوم‌شهر و مشکلات ناشی از اجرای ناصحیح آن در نمونه‌های جهانی می‌پردازد و هشدارهای لازم را به تصمیم‌گیران و برنامه‌ریزان ارائه می‌دهد. این تحلیل به ‌منظور رد این الگو نیست چراکه برنامه‌ها و سیاست‌های توسعه و پیشرفت کشور همواره بر حفظ و نگهداری محیط‌زیست تاکید داشته‌اند.
این گزارش توضیح می‌دهد که اگرچه ایده‌پردازی و پیشنهاد بوم‌شهرهای جدید در مرحله ایده و نظر امیدوارکننده به نظر می‌رسد، اما رویکردهای معطوف به موضوع شهرهای جدید سبز و طبیعت‌محور گهگاه در سلسله‌مراتب اجرایی با موانع متعددی مواجه می‌شوند. از مهم‌ترین چالش‌ها در این زمینه می‌توان به چگونگی اجرا و پیاده‌سازی آنها اشاره کرد چراکه حتی برترین ایده‌ها ممکن است در مواجهه با محدودیت‌های لجستیکی، مالی و سیاسی دچار تزلزل شوند. علاوه بر این، اثربخشی این رویکردها، بسته به بافت محلی ممکن است بسیار متفاوت باشد و تکرار موفقیت‌های به‌ دست آمده دیگر را دشوار کند.
این گزارش ادامه می‌دهد که مقاومت در برابر تغییر نیز می‌تواند عاملی در جهت تضعیف تلاش‌ها برای ارائه رویکردهای نوآورانه باشد؛ موضوعی که نگرانی ذی‌نفعان در مورد مشکلات احتمالی و آثار نامطلوب بر منافع خود را ایجاد کرده و در نهایت تردید در پذیرش استراتژی‌های ناآشنا را در پی خواهد داشت. مضافا پیچیدگی‌های سیاسی و بوروکراتیک فرآیندهای حکمرانی و تصمیم‌گیری برای شهرهای جدید نیز موانع مهمی ایجاد می‌کند که به اختلال یا انحراف ابتکارات نوین از مسیر پیشرفت منجر خواهد شد.
این گزارش مطرح می‌کند که با وجود تلاش‌های گسترده به ‌منظور ترسیم خط‌مشی کلان در راستای دستیابی به بوم‌شهر ایده‌آل، این شهرها اغلب با چالش‌هایی مواجه‌اند که از اهداف بلندپروازانه، برنامه‌ریزی پیچیده و موانع پیش‌بینی‌نشده ناشی است. از دلایل اصلی شکست برخی از آنها، دشواری در دستیابی به تعادل هماهنگ بین پایداری محیط‌زیستی و دوام اقتصادی است. در بسیاری از موارد، چشم‌انداز اولیه ایجاد یک محیط شهری خودکفا و سبز با جنبه‌های عملی جذب مشاغل و ساکنان در تضاد است که به فشار مالی و عدم ماندگاری طولانی‌مدت منجر می‌شود.
این گزارش بیان می‌کند که یکی دیگر از عوامل موثر، زیرساخت‌های ناکافی و نحوه پیاده‌سازی فناوری‌های نوین است. بوم‌شهرها اغلب به فناوری‌های پیشرفته و زیرساخت‌های نوآورانه برای به حداقل رساندن آثار زیست‌محیطی متکی هستند؛ با ‌این‌ حال اگر این راه‌حل‌ها به ‌درستی یکپارچه نشوند یا با مشکلات فنی مواجه شوند، می‌تواند مسیر عملکرد صحیح را مختل کند و اعتماد عمومی را از بین ببرد؛ امری که در نهایت ممکن است به شکست در دستیابی به اهداف پایداری منجر شود.
در این گزارش آمده است که مشارکت جامعه و عوامل اجتماعی نقش مهمی در رشد و شکوفایی پروژه‌های بوم‌شهر دارند. ممکن است این شهرها به ‌دلیل عدم مشارکت در فرآیندهای تصمیم‌گیری یا آگاهی‌رسانی ضعیف و ارتباطات ناکافی در مورد مزایای زندگی، برای جلب حمایت و مشارکت عمومی کافی با مشکلاتی مواجه شوند. بدون حمایت و مشارکت جامعه، اجرای سیاست‌ها و ابتکارات بوم‌شهرها ناممکن می‌شود.
این گزارش براساس تحلیل نمونه‌های بوم‌شهر و نظریات پیرامون آن و همچنین نظر متخصصان، راهکارهایی را برای بهره‌گیری در فرآیندهای سیاستگذاری و برنامه‌ریزی شهرهای جدید در کشور ارائه داده و بیان می‌کند که تحقق بوم‌شهر نیازمند پایبندی به رویکردهای منطقی، متوازن و پایدار در همه ابعاد اجتماعی، اقتصادی، محیط‌زیستی و کالبدی است. این طرح‌ها نباید بلندپروازانه و نمادین باشند، زیرا انگیزه‌های نمادین و تغییر وجهه سیاسی به عدم تحقق یا توقف پروژه‌ها منجر می‌شود.
برآوردهای دقیق مالی و اقتصادی پروژه ضروری است، همچنین دوام مالی و کارآمدی اقتصاد شهری بوم‌شهر مستقیما با زیست‌پذیری و هویت شهری آن مرتبط بوده و نیازمند الزامات و پروژه‌های همزمان اقتصادی است.
هزینه‌های هنگفت انجام شده در چهار نمونه بررسی‌شده، در مقایسه با میزان جمعیت‌پذیری، اشتغال و سرمایه‌گذاری جذب‌شده ناچیز است لذا ارائه طرح‌های پیشرفت و توسعه نیازمند ملزومات انسانی، آموزشی، سرمایه‌گذاری و زیرساختی است. همگام‌سازی و ایجاد هماهنگی در فرآیندهای توسعه نیروی انسانی، آموزش و انتقال فناوری، سرمایه‌گذاری و تامین زیرساخت‌ها در پروژه‌های بوم‌شهر از ارکان اساسی است و باید مورد نظر سیاستگذاران و برنامه‌ریزان باشد و کاهش مداخلات دولتی در فرآیند برنامه‌ریزی و اجرای پروژه و مشارکت و همکاری با بخش خصوصی متناسب با مخاطب هدف مورد توجه است.