آخرین شانس برای اصلاحات

سیدمرتضی افقه*
1- با اتمام ماراتن بررسی، شناخت، انتخاب و اعلام اعضای کابینه و در نهایت تایید همه اعضای کابینه توسط مجلس، قوه مجریه پس از گذشت حدود سه ماه، از چهارشنبه 30 مرداد رسما کار خود را آغاز کرد. هر‌چند عبور از سد مجلس همیشه برای دولت‌ها پردغدغه و مشکل بوده اما دولت پزشکیان با ابتکاری کم‌سابقه، بدون مشکل از این اولین خاکریز با موفقیت عبور کرد. با این وصف، با توجه به شرایطی که کشور در حال حاضر با آن مواجه است، به نظر این آسان‌ترین مرحله از مسیر پیش‌روی پزشکیان بوده است؛ موانع سخت و اصلی همچنان در میدان عمل وجود دارند.
2- شرایط سخت و دشواری پیش‌روی کشور و دولت وجود دارد: تحریم‌های تجاری و مالی همچنان مهم‌ترین و تاثیرگذارترین و البته فوری‌ترین موانع‌اند، ذخایر مالی و فیزیکی دولت بعد از گذشته هفت سال از تشدید بی‌سابقه تحریم‌ها به اتمام رسیده یا در حال اتمام است، تنش‌های منطقه‌ای به عنوان مهم‌ترین موانع سرمایه‌گذاری و رونق اقتصادی در اوج خود به سر می‌برند، اغلب اقشار مردم در آستانه صبر خود قرار دارند به طوری که همه روزه شاهد اعتراضات اصناف و قشرهای مختلف هستیم، بوروکراسی ناکارآمد، ضدتولید و ضدتوسعه در همه اجزای کشور ریشه دوانده و مزمن شده است بنابراین دیگر فرصت آزمون و خطا وجود ندارد.
3- هرچند کابینه تاییدشده، ایده‌آل و همسو با وعده‌های انتخاباتی پزشکیان (به نقل از سخنرانی ایشان در مجلس) نیست اما موجب عبور بی‌مانع از اولین خاکریز شد. با این وصف، ناکارآمدی و ناهمسویی احتمالی برخی اعضا می‌تواند در طول مسیر موانعی برای حل یا کاهش معضلات متراکم شده فعلی ایجاد کند، مگر آنکه وزرا بپذیرند از همکارانی قوی، با تجربه و با نگرشی توسعه‌‌ای در همه سطوح (معاونان و مدیران ستادی، استانداران، فرمانداران، بخشداران، مدیران کل و رؤسای ادارات و سازمان‌ها در تمامی استان‌ها و شهرستان‌ها) بهره ببرند.
4- با این وصف، حتما آقای پزشکیان می‌داند که مجلس به دلیل همکاری کم‌سابقه در تایید همه اعضای کابینه، اکنون دست بالا را در انتخاب و انتصاب مدیران ستادی و استانی و شهرستانی دارد (هرچند استقلال قوا در قانون اساسی صریحا تاکید شده اما طبق رسمی نامناسب، برخی نمایندگان مجلس با اتکا به ابزار استیضاح، بعضا نیروهای خود را بر وزرا و استانداران تحمیل می‌کنند که در بسیاری موارد با معیارهایی غیر ‌از شایستگی (روابط فامیلی، حزبی، قومی و قبیله‌ای و…) صورت می‌پذیرد.
5- همین‌جا تاکید کنم (و حتما آقای پزشکیان واقف هستند) که نقش تصمیم‌گیران، تصمیم‌سازان و مدیران اجرایی در کاهش یا حل مشکلات کشور حیاتی و بی‌بدیل است بنابراین هرچند در انتخاب کابینه آقای پزشکیان به قول خود نتوانست از ترکیبی ایده‌آل استفاده کند اما به منظور غلبه بر مشکلات متراکم شده فعلی و عمل به وعده‌های انتخاباتی خود، باید در انتخاب و انتصاب مدیران و کارگزاران اجرایی زیرمجموعه به وزرا و اعضای کابینه تاکیدات جدی و لازم را داشته باشند.
6- به عنوان یک نمونه به بحث دیرپای محرومیت‌زدایی و کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای که از ابتدای انقلاب توسط رهبران و کارگزاران کشور تاکید شده، اشاره کنم: با‌وجود تمامی تاکیدات، نه‌تنها فقر و محرومیت و نابرابری منطقه‌ای کاهش نیافته بلکه روز‌به‌روز این شکاف وسیع‌تر و خشن‌تر شده است. دلیل آن، بلکه مهم‌ترین دلیل این ناکامی، اشتباه فاحش و تاسف‌بار برخی به ظاهر متخصصان، سیاستگذاران و تصمیم‌گیران اجرایی بوده است که با نگاهی محدود تصور می‌کرده‌اند که فقر و نابرابری را می‌توان صرفا با تزریق بودجه حل کرد یا کاهش داد. در حالی که تنها با تعیین مدیران و کارگزاران اجرایی قوی، باتجربه و با شناخت واقعی (نه سطحی) از پیچیدگی‌های توسعه (به خصوص توسعه مناطق) می‌توان بر مشکل فقر و نابرابری فائق آمد؛ در واقع، تامین بودجه شرط لازم هست اما شرط کافی وجود نیروهای قوی و متخصص در تمام سطوح اداری و اجرایی استان‌های محروم و فقر‌زده است. همین نگاه غلط در چهار دهه گذشته باعث شده تا ضعیف‌ترین استانداران و مدیران در مناطق محروم گمارده شوند. در چنین شرایطی، حتی انبوه بودجه‌های محرومیت‌زدایی تخصیص داده شده توسط این مدیران ضعیف و ناکارآمد تلف شده و فقر و محرومیت منطقه‌ای تشدید شده است.
7- همانطور که همه می‌دانیم، مشکلات متراکم شده فعلی هم ریشه داخلی دارند و هم ریشه خارجی اما حل مشکل تحریم‌های بی‌سابقه فعلی، فوری‌ترین و کوتاه‌ترین مسیر برای فراهم کردن فرصت تنفس و برنامه‌ریزی برای حل مشکلات دیرپا و ساختاری کشور است. حال که افق حل مشکلات خارجی به دلایل مختلف از جمله اوج تنش در منطقه با تداوم وحشی‌گری اسرائیل در غزه و اصرار بر گسترش جنگ به کل منطقه، اوج‌گیری کارزار انتخابات آمریکا به‌عنوان طرف اصلی مذاکرات مرتبط با رفع تحریم‌ها و حتی با پیروزی دموکرات‌ها به عنوان بانی توافق پیشین (برجام)، تیره و تار است و بعید است حداقل تا یک‌سال آینده شرایطی برای رفع تحریم‌ها فراهم شود بنابراین به آقای پزشکیان توصیه می‌کنم تا آن هنگام برای کاهش درد و رنج ناشی از مشکلات متراکم شده فعلی و تداوم هفت سال تحریم‌های سخت، اولویت اقدامات فوری خود را بر دو محور قرار دهد:
1-7- هرچند بخش قابل‌توجهی از نارضایتی موجود مردم از مشکلات متراکم شده اقتصادی است اما فشارهای ناشی از تنگ‌نظری‌های اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی، موجب تشدید نارضایتی‌های بخش عمده‌ای از مردم به خصوص جوانان شده است. تاکید بر رفع محدودیت‌هایی همچون فیلترینگ و خشونت‌های نامتعارف خیابانی به بهانه مبارزه با بدحجابی و نیز ایجاد نشاط اجتماعی و فرهنگی با رفع محدودیت‌های موجود برای بسیاری از هنرمندان به خصوص در بخش‌های موسیقی (از جمله برگزاری کنسرت‌ها) و هنرهای نمایشی (تئاتر و سینما) و تفریحات اجتماعی، می‌تواند زمینه کاهش نسبی برخی نارضایتی‌های موجود را فراهم کند. این اقدام به دولت فرصت می‌دهد تا «در غیاب رفع تحریم‌ها» بر حل مشکلات اقتصادی‌ که ریشه داخلی دارند، تمرکز کند.
2-7- اما حل یا کاهش مشکلات متعدد به خصوص مشکلات اقتصادی که ریشه در ناکارآمدی‌های ساختاری داخلی دارند، تا اندازه زیادی منوط است به اصلاح نظام انتخاب و انتصاب کلیه کارگزاران حاکمیتی از نظامی ناشایسته‌سالاری بر محور شایستگی. پزشکیان می‌تواند با تاکید و اصرار بر انتخاب مدیران واقعا شایسته، کارآمد، با تجربه و آگاه به پیچیدگی‌های توسعه بر بسیاری از ناکارآمدی‌های تاثیرگذار بر رفع موانع و مشکلات اقتصادی غلبه کند. هرچند، (همانگونه که در نوشته‌ای دیگر تاکید کردم) مسوولیت، برخلاف مفهوم آن، در ایران با رانت و امتیازهای فراوان همراه است بدون آنکه در قبال کوتاهی‌های مرتبط با تکالیف و وظایف کسی مورد مواخذه قرار گیرد بنابراین، افراد و گروه‌های بانفوذ و قدرتمند به آسانی اجازه انتصاب کارگزاران شایسته را نمی‌دهد (امری که در طول چهار دهه گذشته اصلی‌ترین مانع داخلی پیشرفت و توسعه کشور بوده است) اما پزشکیان باید بر این مهم تاکید و پافشاری جدی داشته باشد: اگر می‌خواهد به وعده‌های انتخاباتی خود در حل مشکلات مزمن و متراکم شده مردم عمل کند.
8- جناب پزشکیان، توصیه می‌کنم به وزیرانتان اعلام کنید که فعلا از اقدامات نمایشی و عجولانه در نشان دادن اشتیاق به خدمت از جمله سرزدن‌های سرزده به اینجا و آنجا خودداری کنند. فعلا نیاز دارند مدتی در وزارتخانه خود بنشینند و شرایط و پیچیدگی‌های کار را با مشورت‌گیری از مدیران فعلی و پیشین و کسب تجارب آنان مورد مطالعه قرار دهند تا پس از تسلط کافی بر وظایف و تکالیف خود و شناخت موانع پیش‌رو، برای حل آنها به صورت جدی و تمام وقت کار خود را آغاز کنند. در این مدت می‌توانند انجام امور جاری را به معاونان و مدیران فعلی بسپارند. به خاطر داریم که در برخی دوره‌های پیشین، وزرای ذوقرزده از انتصابشان، بلافاصله اقداماتی نمایشی انجام دادند و انتظاراتی ایجاد کردند اما وقتی در انبوه مشکلات و تکالیف برجای مانده غرق شدند، نه‌تنها از سرزدن‌ها و مواجهه و ملاقات با مردم ابا داشتند بلکه بعضا تلاش می‌کردند از منظر خبرنگاران نیز دور باشند تا مورد پرسش قرار نگیرند.
در پایان برای آقای پزشکیان و تمامی کادر اجرایی اعم از وزیران و مدیرانی که انتصاب می‌کنند، آرزوی موفقیت می‌کنم. امید است همه تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان کشور با ترجیح منافع ملی بر منافع شخصی، سیاسی، ایدئولوژیک و قومی خود از این احتمالا آخرین فرصت برای رفع ناکامی‌های گذشته و گشودن مسیر پیشرفت و توسعه در همه زمینه‌ها استفاده کنند.
*دانشیار دانشگاه شهید چمران اهواز