یارانه‌ها هدفمند می‌شود؟

گروه اقتصادی- در حالی دولت سال‌هاست برای حذف یارانه نقدی دهک‌های بالای درآمدی بر طبل بی‌عاری می‌کوبد که راه‌اندازی اخیر ستاد اجرایی تبصره ۱۴ قانون بودجه در وزارت کار این بار نیز تعدادی از خانوارهای درآمدی را نشانه گرفته که در دهک‌های پایین درآمدی جای می‌گیرند؛ موضوعی که اساسا برخلاف ادعای مسوولان امر برای حذف سه دهک بالای درآمدی از شمول دریافت یارانه نقدی است.
سابقه تاریخی دولت‌ها به منظور کاهش سهم یارانه‌های پرداختی از هزینه‌های جاری دولت به همان سال‌های ابتدایی هدفمند کردن یارانه‌ها برمی‌گردد. در حالی سیاستگذار از همان ابتدا بر آن بود با هدف حمایت از خانوارهای کم‌برخوردار دست به پرداخت نقدی یارانه به خانوارها بزند که با گذشت حدود ۱۰ سال از زمان اجرایی شدن قانون هدفمندی یارانه‌ها اطلاعات آماری درستی از خانوارهای مشمول دریافت یارانه‌های نقدی در دست نیست.
اما تحقیق و تفحص برای شناسایی گروه‌ها و دهک‌های بالای درآمدی از همان ابتدا در دولت تدبیر و امید مورد اهتمام ویژه دولت قرار داشت، به طوری که در سال ۹۳ سیاستگذار در تلاش بود فاز دوم هدفمندی یارانه‌ها را آغاز کند. اما این موضوع از همان ابتدا به جایی نرسید و ساماندهی مجدد لیست یارانه‌بگیران با ثبت نام به ۷۳ میلیون نفر بالغ شد. به این ترتیب تلاش دولت تدبیر و امید برای حذف یارانه دهک‌های بالای درآمدی به جایی نرسید و سیاست پرداخت یارانه‌های نقدی به قوت خود باقی ماند.
این اما اولین اقدام دولت برای حذف یارانه‌های نقدی خانوارها در طی سال‌های گذشته نبود و سیاستگذار به طرق گوناگون طی این سال‌ها به دنبال حذف یارانه‌های نقدی گروه‌های برخوردار بوده که هیچ یک به نتایج درخوری دست نیافت.
هدفمند کردن یارانه‌ها
امسال اما سیاستگذار با موکول کردن وظیفه سیاستگذاری خود نسبت به شناسایی گروه‌های برخوردار به دنبال آن است که گام بلندی در جهت هدفمند کردن یارانه‌ها بردارد. به این ترتیب در ماه‌های گذشته وزارت کار آیین‌نامه شناسایی و حذف یارانه اقشار با درآمد بالا را با همکاری وزارت ارتباطات و سازمان برنامه‌وبودجه و وزارت کشور تهیه کرده است تا نسبت به حذف سه دهک بالای درآمدی از زمره دریافت‌کنندگان یارانه نقدی اقدامات لازم را انجام دهد. پیشتر محمد شریعتمداری، وزیر کار و رفاه اجتماعی اعلام کرده بود این آیین‌نامه باید تا پایان شهریور ماه اجرایی شود.
به این ترتیب در روزهای پایانی شهریور ماه شاهد خبررسانی‌های متعددی نسبت به آخرین مرحله پرداخت جمعی یارانه‌های نقدی شد، به طوری که قرار بود از ابتدای مهرماه سال جاری و بر اساس اطلاعات آماری تهیه شده، سیاستگذار خود را برای حذف یارانه نقدی سه دهک بالای درآمدی آماده کند.اما در حالی که قرار بود از همان ابتدا سه دهک بالای درآمدی که ۳۰ میلیون نفر از خانوارهای درآمدی را دربر می‌گیرد از شمول دریافت یارانه نقدی خارج شوند، با این حال علی ربیعی، سخنگوی دولت در روزهای پایانی شهریورماه اعلام کرد که حذف یک باره سه دهک بالای درآمدی ممکن نیست و به این ترتیب در مرحله اول یارانه نقدی حدود هشتصد هزار نفر حذف خواهد شد تا هدفمند شدن یارانه‌ها به جای دهک‌های درآمدی صدک‌های درآمدی را دربر گیرد.
حذف یارانه نقدی
پس از آن حسین میرزایی، سخنگوی ستاد اجرایی تبصره ۱۴ قانون بودجه ۹۸ با اشاره به الزام حذف یارانه نقدی خانوارهای پردرآمد، اعلام کرد که بنابر تکلیف مجلس شورای اسلامی به دولت در قانون بودجه ۹۸، قرار است سه دهک بالای درآمدی از دریافت یارانه نقدی حذف شوند که در دوره شهریور امسال برای ۲۰۰ هزار خانوار پردرآمد، یارانه نقدی حذف شد.
اما مرحله اول خانوارهای درآمدی از شمول دریافت‌کنندگان یارانه نقدی در حالی با حذف ۲۰۰ هزار خانوار کلید خورد که طبق توافق‌های اولیه صورت گرفته در شورای اطلاع‌رسانی حذف یارانه قرار بود تنها ۲۰۰ هزار خانوار از لیست یارانه‌بگیران حذف شوند، اما تعداد این خانوارها از ۲۰۰ هزار نفر بر ۲۶۰ هزار نفر بالغ شد.
افزایش تعداد خانوارهایی که باید از لیست دریافت‌کنندگان یارانه حذف شوند در حالی انجام شده است که در این بین تعدادی از خانوارهایی که جزو دهک‌های پایین درآمدی هستند نیز از شمول دریافت یارانه حذف شده‌اند.
این در حالی است که پس از ارسال پیامک حذف یارانه نقدی به خانوارها سخنگوی ستاد اجرایی تبصره ۱۴ بودجه کل کشور اعلام کرد که رتبه اعتباری افراد مبتنی بر داده‌های بانک‌های اطلاعاتی مانند شاخص خانوار، جنسیت سرپرست خانوار، تعداد و مجموع ارزش خودرو، تعداد و ارزش ملک ثبت شده به نام اعضای خانوار و سرپرست، تعداد سفرهای خارجی و برخی شاخص‌های قابل ارائه دیگر مشخص شده و در این راستا افرادی که یارانه آنها واریز نشده است کاندیدای حذف از دریافت یارانه هستند و یارانه شهریور نوبت ۱۰۳ برای آنها واریز نشده است.
ستاد اجرایی تبصره ۱۴
از سوی دیگر و در حالی که تعدادی از خانوارها در دهک‌های پایین درآمدی نیز در لیست حذف یارانه‌بگیران در پایان شهریورماه قرار گرفتند، حسین میرزایی، سخنگوی ستاد اجرایی تبصره ۱۴ بودجه کل کشور اعلام کرد که به سرپرستان همه خانوارهایی که در مرحله اول تحت عنوان خانوارهای دهک بالا شناسایی شده‌اند پیامک ارسال شده، بنابراین افرادی که یارانه شهریور به حسابشان واریز نشده و پیامکی نیز دریافت نکرده‌اند به‌معنای حذف از دریافت یارانه نیست بلکه علت آن بروز اختلال در سامانه سازمان هدفمندی یارانه‌ها بوده است.
این موضوع در کنار بالغ شدن تعداد خانوارهای مشمول حذف یارانه نقدی به ۲۶۰ هزار نفر عموما آن دست از گروه‌های درآمدی را هدف قرار داده که مخاطب اصلی حذف یارانه‌های نقدی نیستند و سیاست هدفمند کردن یارانه‌ها اهرمی برای حمایت ویژه از آنها اعلام شده بود.
این موضوع از آن جهت نگران‌کننده است که براساس آمارهای اعلامی از سوی مراکز دولتی، کماکان شاهد افزایش قیمت کالاها و مواد خوراکی موردنیاز خانوارها هستیم، به طوری که تورم گروه‌های خوراکی در شهریور ماه ۹۸ با افزایش ۳۵ درصدی نبست به مدت مشابه سال گذشته همراه بوده است.
در چنین شرایطی باید پرسید که حمایت ویژه سیاستگذار از دهک‌های پایین درآمدی قرار است چگونه صورت پذیرد؟ این در حالی است که کماکان شاهد نقص آماری در شناسایی گروه‌های درآمدی برای حذف یارانه‌های نقدی آنها هستیم.
اما در حالی که گام اول دولت با خطای راهبردی حذف یارانه خانوارهای کم‌درآمد آغاز شد که سازمان برنامه‌وبودجه به تازگی نسبت به تشکیل ستاد تبصره ۱۴ اظهار بی‌اطلاعی کرده است.
دیوار کج اقتصادی
براساس آیین‌نامه اجرایی تبصره ۱۴ قانون بودجه ۹۸ وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی مسوول تدوین آیین‌نامه حذف یارانه سه دهک بالای درآمدی شد، این در حالی است که راه‌اندازی ستاد اجرایی تبصره ۱۴ قانون بودجه در وزارت رفاه با اما و اگرهای بسیاری در خصوص اعضای تشکیل‌دهنده آن همراه شده است.
پیشتر محمد شریعتمداری، وزیر کار اعلام کرده بود که آیین‌نامه اجرایی حذف دهک‌های بالای درآمدی به پیشنهاد سازمان برنامه‌وبودجه بوده اما دستورالعمل‌های مربوطه از سوی وزارت رفاه تعیین می‌شود؛ موضوعی که سازمان برنامه‌وبودجه از وجود آن اظهار بی‌اطلاعی کرده و مشخص نیست این نهاد برچه اساس و در کنار چه اعضایی شکل گرفته است.
به نظر می‌رسد خطای سیاستگذاری دولت از همان ابتدا و با وجود ناهماهنگی‌های موجود بین نهادهای ذی‌ربط به چشم می‌خورد. به این ترتیب این موضوع آغازی بر کج‌روی‌های سیاستگذاری دولت در شناسایی دقیق و درست دهک‌های درآمدی و حذف یارانه‌های نقدی آنها شد، موضوعی که می‌تواند ادامه سیاست هدفمندی یارانه‌ها در سال جاری را نیز با اشکالات اساسی مواجه سازد.

دولت به دغدغه‌های معیشتی مردم دامن نزند
ابراهیم جمیلی*- گام اولیه در جمع‌آوری اطلاعات آماری خانوارها به منظور حذف یارانه‌های نقدی خانوارها و دهک‌های برخوردار تنها با هدفمند شدن یارانه‌ها ممکن خواهد شد، در عین حال هدفمند شدن یارانه‌ها نیز خود نیازمند دخل و تصرف‌های هوشمندانه دولت و شفاف‌سازی در نحوه هزینه‌کرد وی برای پرداخت یارانه‌های نقدی است.
مراحل هدفمندسازی یارانه‌ها اما نیازمند تصویب قوانین مربوطه در دولت و مجلس است. به موجب این قانون دولت مکلف به جمع‌آوری اطلاعات آماری خانوارها می‌شود تا نسبت به حذف یارانه دهک‌های بالای درآمدی و گروه‌های برخوردار اقدام کند.
به نظر می‌رسد اقدامات دولت در شرایط فعلی قادر به شناسایی درست خانوارهای درآمدی نبوده است، به طوری که در کنار حذف یارانه تعدادی از دهک‌های بالای درآمدی، تعدادی از خانوارهای کم‌درآمد و کم‌برخوردار نیز در لیست حذف یارانه‌بگیران قرار گرفته‌اند.
برای این منظور لازم است سیاستگذار به این موضوع به صورت ویژه رسیدگی کند و برقراری مجدد یارانه خانوارهای کم‌برخوردار را در دستور کار خود قرار دهد. این مهم با شناسایی افراد و گروه‌هایی که این موضوع را ابزاری برای سوءاستفاده‌های شخصی خود قرار داده‌اند ممکن خواهد شد.اما یکی از اقدامات اساسی که دولت می‌تواند در این خصوص انجام دهد، کاهش تلاطم و آشفتگی‌های فکری در میان گروه‌های کم‌برخوردار است، به طوری که افزایش فاصله در پرداخت‌های یارانه‌ای به این گروه‌های درآمدی به دغدغه نظام‌مند آنان برای تامین مواد و کالاهای مصرفی روزانه تبدیل نشود.
بنابراین چنانچه سیاستگذار با افرادی که زمینه‌های سوءاستفاده از قانون فعلی هدفمندسازی یارانه‌ها را فراهم می‌کنند برخورد جدی همراه با جریمه‌های سنگین داشته باشد و دسترسی گروه‌های کم‌برخوردار از یارانه‌های نقدی را بالا ببرد، می‌توان گام دولت برای هدفمند کردن یارانه‌های نقدی را مثبت ارزیابی کرد، منوط به آنکه این موضوع با افزایش دغدغه‌های معیشتی دهک‌های پایین درآمدی همراه نباشد.
* رییس خانه اقتصاد ایران